Giá trị văn hóa xã hội trong truyện cổ tích

Phân loạiSửa đổi

Đặc trưng của truyện cổ tíchSửa đổi

Kho tàng truyện cổ tích Việt NamSửa đổi

Tham khảoSửa đổi

“Tôi yêu truyện cổ nước tôi

Vừa nhân hậu lại tuyệt vời sâu xa”

[Lâm Thị Mỹ Dạ – Truyện cổ nước mình]

Thế giới cổ tích trong văn học Việt Nam từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu của tuổi thơ mỗi con người. Sức sống bền vững của chúng thể hiện qua nội dung chứa đựng giá trị nhân đạo sâu sắc, có tầm ảnh hưởng to lớn trong việc hình thành lòng thương yêu, cảm thông với những mảnh đời cơ cực, nghèo khổ. Vì vậy, truyện cổ nước ta thật đúng như lời nhận xét: “Giá trị nhân văn của truyện cổ tích là ở sự quan tâm và đề cao những người dân thường bị áp bức”. Bởi đề tài của truyện luôn xoay quanh mọi mảnh đời như thế.

Ở cốt truyện thường thấy của cổ tích, ta bắt gặp dễ dàng sự phân định giữa hai tuyến nhân vật: chính diện và phản diện. Mà ở đó, người dân – người lao động nghèo xuất hiện trong các tác phẩm với tư cách là người con riêng, kẻ mồi côi, có hình thù kì lạ hay xấu xí, em út,… Họ luôn là đối tượng nhận lấy mọi điều đau khổ nhất từ cuộc sống và sự lấn áp của giai cấp thống trị – những kẻ phản diện như mẹ ghẻ, phú ông, anh chị cả,…Truyện cổ tích phản ánh rõ mâu thuẫn giữa các nhân vật, khi mà mảng ghép của hai kiểu người ở hai tầng lớp luôn chống chọi, đối lập lẫn nhau. Và rồi cuối cùng, gánh chịu áp bức vẫn là những người thấp cổ bé họng, khi mà vị trí của họ trong xã hội luôn bị lu mờ bởi quyền lực, tiền bạc, thủ đoạn và gian nan, thử thách. Truyện cổ tích luôn hướng sự phản ánh vào những con người có hoàn cảnh bất hạnh, do đó ta nói chúng “quan tâm” đến người dân thường bị áp bức. Qua những tác phẩm cổ tích trong văn học dân gian, bao phẩm chất cao quý, tốt đẹp của người ta được khẳng định và ca ngợi, thể hiện họ sống trong vất vả, khó khăn nhưng vẫn giữ được tâm hồn trong sáng – cũng có nghĩa truyện cổ “đề cao” những con người thường bị áp bức. Mỗi câu chuyện, mỗi khía cạnh khác nhau của cuộc sống bình dân ấy đã phần nào thể hiện giá trị nhân văn của truyện cổ nước mình.

Văn học là tấm gương phản ánh hiện thực cuộc sống, phản ánh lên cái đói khổ, bất công của xã hội mà người trải qua là nhân dân lương thiện, chất phác, thật thà. Đến với truyện cổ tích, nội dung đó lại càng được bộc lộ một cách rõ ràng, chân thực. Bởi chúng do những người dân lao động bình thường sáng tạo nên, và họ gửi gắm tâm tư, tình cảm của mình trong tác phẩm, phác hoạ bức chân dung sinh động về cái tối tăm, nghiệt ngã mà hằng ngày họ cảm nhận. Để tác phẩm không bị đi vào quên lãng, chôn vùi giữa biển trời văn học bao la, rộng lớn, đòi hỏi người sáng tác phải luôn dẫn dắt nó song hành giữa nghệ thuật hư cấu và nội dung gắn liền với nhận thức, tư tưởng, tình cảm của nhân dân lao động. Nàng Tấm [Tấm Cám] mồ côi cha lẫn mẹ, phải ở cùng mụ dì ghẻ và đứa em toan tính, ích kỉ, nếm bao nhiêu cay đắng của cuộc đời, của sự đày đoạ, hành hạ từ ghen ghét mà ra, thật là đáng thương! Còn Thạch Sanh [Thạch Sanh, Lí Thông] thì không nơi nương tựa, nghèo khó, sống ven bìa rừng, chẳng có lấy một mái ấm gia đình trọn vẹn, may mắn có được người bạn, người anh em Lí Thông lại là tên xảo nguyệt, gian trá, hay lường gạt và biến chính chàng thành người bị hại. Bên cạnh đó là hình ảnh người em [Cây khế] bị chính người anh ruột của mình chiếm hết tài sản, hắt hủi và đuổi ra khỏi nhà, phải đến sống trong túp lều bên cạnh cây khế. Đó là thể hiện sự “quan tâm” từ truyện cổ tích.

“Quan tâm đến những người dân thường bị áp bức” là một nửa của giá trị nhân văn chứa đựng trong truyện cổ tích. Một nửa còn lại ở sự “đề cao” phẩm chất đạo đức tốt đẹp nơi trái tim mỗi con người nhỏ bé, nhọc nhằn. Vì trong thực tế, ta bắt gặp nhân vật chính trong truyện cổ tích luôn tồn tại ở vị trí tận cùng của xã hội.  Họ nghèo nàn về vật chất nhưng giàu có trong tình cảm con người. Kém may mắn thay khi ông trời định sẵn họ phải thường xuyên dãi dầu những nắng mưa số phận. Bởi thế nên họ thấu hiểu sâu sắc tầm quan trọng của lao động, của nhân phẩm. Chính những người dân bình thường ấy đã tạo nên và duy trì những nguyên tắc đạo lí tốt lành. Mỗi lần đối mặt với bóng tối, bị nhấn chìm trong bể khổ từ âm mưu xấu, họ lại một lần sống dậy trong sự toả sáng từ tấm lòng nhân hậu, chứng minh chiến thắng cuối cùng của cái thiện trước cái ác. Vì vậy, trong quá trình khởi xướng và hoàn thành một câu truyện cổ, tác giả luôn chú ý đến vấn đề bộc lộ sao cho chính nghĩa và cái thiện đứng ở vị trí trung tâm, nêu lên bài học về tinh thần đấu tranh vì ánh sáng và giữ cái tâm bền vững theo quan niệm từ muôn đời: “đói cho sạch, rách cho thơm”. Trong tận cùng khổ ải, khi cuộc sống là chuỗi ngày ngậm đắng nuốt cay phải làm lụng tất bật, âm thầm, Tấm vẫn hiện ra với tất cả sự cần cù, nết na, hiền lương, thục đức. Thạch Sanh một mình chiến đấu chằn tinh một cách dũng cảm, kiên cường, mạnh mẽ, chàng còn tha thứ cho người đã hại mình mà không trách tội, dù chàng có thừa khả năng để làm thế. Đứng trước cơ hội “ngàn năm có một” để thay đổi cuộc đời, người em trong Cây khế vẫn không tham lam vàng ngọc, chỉ lấy đủ số vàng trong túi ba gang và nhường cả cho anh mình cây khế có con chim thần đến đậu. Tất cả đã thể hiện sự “đề cao” từ truyện cổ tích.

Nói tóm lại, giá trị nhân văn của truyện cổ tích là sự quan tâm đến số phận bi thảm của người bình dân, đồng thời đề cao những phẩm chất tốt đẹp của họ. Mà điều đó thể hiện qua việc xây dựng hai hình tượng nhân vật mâu thuẫn, có cái thiện – cái ác, có ánh sáng – bóng tối, có tốt đẹp – xấu xa và vận dụng các yếu tố thần kì trong nghệ thuật văn tự sự. Mỗi câu chuyện là một cách để nhân dân trao gửi lòng tin yêu vào một ngày mai tươi sáng, là giấc mơ về những gì họ khao khát mà chưa có được trong cuộc đời.

Một thời gian dài, truyện cổ tích gắn bó với trẻ thơ nước nhà trong từng giấc ngủ. Rồi con người ta lớn lên, thôi không còn đắm chìm trong thế giới thần tiên đẹp đẽ, nhưng những bài học quý giá mà mỗi câu chuyện mang lại mãi là hành trang đi cùng ta đến đích cuối cuộc đời. Ngày nay, khi thế giới không ngừng quay cuồng trong thay đổi, cổ tích đã chẳng phải là món ăn tinh thần duy nhất vỗ về bao mơ ước bé bỏng. Tuy nhiên, thật là thiếu sót nếu trong kệ sách mỗi gia đình thiếu đi vài quyển truyện cổ tích. Chúng và nội dung nhân đạo chứa trong chúng sẽ khắc sâu trong tâm trí mỗi người con Việt Nam, nếu ta biết đọc truyện bằng cả lòng yêu thương và thấu hiểu cuộc đời.