Giáo trình triết học Mác - Lênin phạm Văn Đức PDF
|
Home Forums > Thư Viện Tổng Hợp > Tủ Sách Giáo Dục Đại Học >
Discussion in 'Tủ Sách Giáo Dục Đại Học' started by quanh.bv, Apr 6, 2022. Tags:
(You must log in or sign up to reply here.)
Home Forums > Thư Viện Tổng Hợp > Tủ Sách Giáo Dục Đại Học > Tags:
(You must log in or sign up to reply here.)
HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNHMÔN TRIẾT HỌC MÁC LÊNIN GIÁO TRÌNH TRIẾT HỌC MÁC LÊNINTrình độ: Đại họcĐối tượng: Khối các ngành ngoài lý luận chính trịHÀ NỘI 20192HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNHMÔN TRIẾT HỌC MÁC LÊNINGS.TS. Phạm Văn Đức (chủ biên)GIÁO TRÌNH TRIẾT HỌC MÁC LÊNINTrình độ: Đại họcĐối tượng: Khối các ngành ngoài lý luận chính trị(3 tín chỉ 45 tiết)3HÀ NỘI 2019HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠNGS. TS. Phạm Văn Đức (chủ biên)GS. TS. Trần Văn PhòngPGS. TS. Nguyễn Tài ĐôngThiếu tướng GS. TS. Nguyễn Văn TàiGS. TS. Nguyễn Trọng ChuẩnGS. TS. Hồ Sĩ QuýPGS. TSKH. Lương Đình HảiPGS. TS. Nguyễn Anh TuấnPGS. TS. Trần Đăng SinhCỘNG TÁC BIÊN SOẠN4Thiếu tướng GS. TS. Trương Giang LongGS. TS. Trần Phúc ThăngGS. TS. Nguyễn Hùng Hậu5CHƯƠNG ITRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌCTRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘII. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC1. Khái lược về triết họca. Nguồn gốc của triết họcLà một loại hình nhận thức đặc thù của con người, triêt hoc ra đ́ ̣ời ở ca Ph̉ ương Đông và Phương Tây gân nh̀ ư cùng một thơi gian (khoang̀̉ từ thê ky VIII đên thê ky VI tr.CN) tai các trung tâm văn minh ĺ ̉́́ ̣̉ớn cuả nhân loai tḥ ời Cô đai. Ý th̉ ̣ức triêt hoc xú ̣ất hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực tế từ tồn tại xã hội với một trình độ nhất định của sự phát triển văn minh, văn hóa và khoa học. Con người, vơi ḱ ỳ vọng được đáp ứng nhu cầu về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra nhưng lũận thuyết chung nhất, co tinh hê thông ph́ ̣́́ản ánh thê gí ơi xung quanh va thê gí̀ ́ ới cua chinh con ng̉́ươi. Trìết học la dang̀ ̣ tri thưc ly luân xú ́ ̣ất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại hình lý luận cua nhân loai.̣̉Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội. Nguồn gốc nhận thứcNhận thức thế giới là một nhu cầu tự nhiên, khách quan của con người. Vê măt lich s̀ ̣ ̣ử, tư duy huyên thoai và tín ng̣̀ưỡng nguyên thủy là loại hinh triêt ly đâu tiên mà con ng̀́ ́ ̀ười dùng để giải thích thê gí ơi bí ́ ẩn xung quanh. Người nguyên thủy kết nối những hiểu biết rời rạc, mơ hồ, phi lôgíc… của mình trong các quan niệm đầy xúc cảm và hoang tưởng thành những huyền thoại để giải thích mọi hiện tượng. Đỉnh cao của tư duy huyền thoại và tín ngưỡng nguyên thủy là kho tàng những câu chuyện thần thoại và những tôn giáo sơ khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ triết học ra đời cũng là thời kỳ suy giảm và thu hẹp phạm vi của các loại hình tư duy huyền thoại và tôn giáo nguyên thủy. Triết học chính là hình thức tư duy lý luận đầu tiên trong lịch sử tư tưởng nhân loại thay thế được cho tư duy huyền thoại và tôn giáo.Trong quá trình sống và cải biến thế giới, từng bước con người có 6kinh nghiệm và có tri thức về thế giới. Ban đầu là những tri thức cụ thể, riêng lẻ, cảm tính. Cùng với sự tiến bộ của sản xuất và đời sống, nhận thức của con người dần dần đạt đến trình độ cao hơn trong việc giải thích thế giới một cách hệ thống, lôgíc và nhân quả... Mối quan hệ giữa cái đã biết và cái chưa biết là đối tượng đồng thời là động lực đòi hỏi nhận thức ngày càng quan tâm sâu sắc hơn đến cái chung, những quy luật chung. Sự phát triển của tư duy trừu tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đến lúc làm cho các quan điểm, quan niệm chung nhất về thế giới và về vai trò của con người trong thế giới đó hình thành. Đó là lúc triết học xuất hiện với tư cách là một loại hình tư duy lý luận đối lập với các giáo lý tôn giáo và triết lý huyền thoại. Vao th̀ ơi Cô đai, khi các lò ̉ ̣ại hình tri thưc con ́ ̀ ở trong tinh trang taṇ̀̉ man, dung ḥợp và sơ khai, các khoa học độc lập chưa hình thành, thì triêt hoc đong vai tro la dang nhân th́ ̣́̀ ̀ ̣̣ức ly luân t́ ̣ ổng hợp, giai quyêt t̉́ ất cả cac vân đê ly luân chung vê t́ ́ ̀ ́ ̣̀ ự nhiên, xa hôi và t̃ ̣ư duy. Từ buổi đầu lịch sử triết học và tới tận thời kỳ Trung Cổ, triết học vẫn là tri thức bao trùm, là “khoa học của các khoa học”. Trong hàng nghìn năm đó, triết học được coi là có sứ mệnh mang trong mình mọi trí tuệ của nhân loại. Ngay cả I. Kant (Cantơ), nhà triết học sáng lập ra Triết học cổ điển Đức ở thế kỷ XVIII, vẫn đồng thời là nhà khoa học bách khoa. Sự dung hợp đó của triết học, một mặt phản ánh tình trạng chưa chín muồi của các khoa học chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của chính triết học. Triết học không thể xuất hiện từ mảnh đất trống, mà phải dựa vào các tri thức khác để khái quát và định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ thể ở thế kỷ thứ VII tr.CN thực tế đã khá phong phú, đa dạng. Nhiều thành tựu mà về sau người ta xếp vào tri thức cơ học, toán học, y học, nghệ thuật, kiến trúc, quân sự và cả chính trị… ở Châu Âu thời bấy giờ đã đạt tới mức mà đến nay vẫn còn khiến con người ngạc nhiên. Giải phẫu học Cổ đại đã phát hiện ra những tỷ lệ đặc biệt cân đối của cơ thể người và những tỷ lệ này đã trở thành những “chuẩn mực vàng” trong hội họa và kiến trúc Cổ đại góp phần tạo nên một số kỳ quan của thế giới 1. Dựa trên những tri thức như vậy, triết học ra đời và khái quát các tri thức riêng lẻ thành luận thuyết, trong đó có những khái niệm, phạm trù và quy luật… của mình. Như vậy, nói đến nguồn gốc nhận thức của triết học là nói đến sự hình thành, phát triển của tư duy trừu tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri thức cụ thể, riêng lẻ về thế giới 1 See: Tuplin C. J. & Rihll T. E. (2002). Science and Mathematics in Ancient Greek Culture (Khoa học và Toán học trong văn hóa Hy Lạp cổ đại), Oxford University Press.7đến một giai đoạn nhất định phải được tổng hợp, trừu tượng hóa, khái quát hóa thành những khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận thuyết… đủ sức phổ quát để giải thích thế giới. Triết học ra đời đáp ứng nhu cầu đó của nhận thức. Do nhu cầu của sự tồn tại, con người không thỏa mãn với các tri thức riêng lẻ, cục bộ về thế giới, càng không thỏa mãn với cách giải thích của các tín điều và giáo lý tôn giáo. Tư duy triết học bắt đầu từ các triết lý, từ sự khôn ngoan, từ tình yêu sự thông thái, dần hình thành các hệ thống những tri thức chung nhất về thế giới. Triết học chỉ xuất hiện khi kho tàng tri thức của loài ngươi đã̀ hình thành được một vôn hiêu biêt nhât đinh và trên ć̉́́ ̣ơ sở đó, tư duy con người cũng đã đạt đến trình độ có kha năng rút ra đ̉ược cái chung trong muôn vàn nhưng s̃ ự kiện, hiện tượng riêng le. ̉ Nguồn gốc xã hội Triết học không ra đời trong xã hội mông muội dã man. Như C.Mác nói: “Triết học không treo lơ lửng bên ngoài thế giới, cũng như bộ óc không tồn tại bên ngoài con người”2. Triết học ra đời khi nền sản xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi chế độ cộng sản nguyên thủy tan rã, chế độ chiếm hữu nô lệ đã hình thành, phương thức sản xuất dựa trên sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất đã được xác lập và ở trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai cấp hà khắc đã được luật hóa. Nhà nước, công cụ trấn áp và điều hòa lợi ích giai cấp đủ trưởng thành, “từ chỗ là tôi tớ của xã hội biến thành chủ nhân của xã hội”3. Gắn liền với các hiện tượng xã hội vừa nêu là lao động trí óc đã tách khỏi lao động chân tay. Trí thức xuất hiện với tính cách là một tầng lớp xã hội, có vị thế xã hội xác định. Vào thế kỷ VII V tr.CN, tầng lớp quý tộc, tăng lữ, điền chủ, nhà buôn, binh lính… đã chú ý đến việc học hành. Nhà trường và hoạt động giáo dục đã trở thành một nghề trong xã hội. Tri thức toán học, địa lý, thiên văn, cơ học, pháp luật, y học… đã được giảng dạy4. Nghĩa là tầng lớp trí thức đã được xã hội ít nhiều trọng vọng. Tầng lớp này có điều kiện và nhu cầu nghiên cứu, có năng lực hệ thống hóa các quan niệm, quan điểm thành học thuyết, lý luận. Những người xuất sắc trong tầng lớp này đã hệ thống hóa thành công tri thức thời đại dưới dạng các quan điểm, các học thuyết lý luận… có tính hệ thống, giải thích được sự vận động, C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156. C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t. 22, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 288.4 Xem: Michael Lahanas. Education in Ancient Greece (Giáo dục thời Hy Lạp Cổ đại). http://www.hellenicaworld.com/Greece/Ancient/en/AncientGreeceEducation.html238quy luật hay các quan hệ nhân quả của một đối tượng nhất định, được xã hội công nhận là các nhà thông thái, các triết gia (Wise man, Sage, Scholars, Philosopher), tức là các nhà tư tưởng. Về mối quan hệ giữa các triết gia với cội nguồn của mình, C.Mác nhận xét: “Cac triêt giá́ không moc lên nḥư nâm t́ ừ trai đât; ho la san phâm cua th́ ̣́ ̀ ̉̉̉ơi đ̀ ại của minh, cua dân tôc minh, mà dòng ṣ̀̉̀ữa tinh tế nhất, quý giá và vô hình được tập trung lại trong những tư tưởng triết học”5.Triết học xuất hiện trong lịch sử loài người với những điều kiện như vậy và chỉ trong những điều kiện như vậy là nội dung của vấn đề nguồn gốc xã hội của triết học. “Triết học” là thuật ngữ được sử dụng lần đầu tiên trong trường phái Socrates (Xôcrát). Còn thuật ngữ “Triết gia” (Philosophos) đầu tiên xuất hiện ở Heraclitus (Hêraclit), dùng để chỉ người nghiên cứu về bản chất của sự vật6.Như vậy, triết học chỉ ra đời khi xã hội loài người đã đạt đến một trình độ sản xuất xã hội tương đối cao, phân công lao động xã hội hình thành, của cải tương đối thừa dư, tư hữu hóa tư liệu sản xuất được luật định, giai cấp phân hóa rõ và mạnh, nhà nước ra đời. Trong một xã hội như vậy, tầng lớp trí thức xuất hiện, giáo dục và nhà trường hình thành và phát triển, các nhà thông thái đã đủ năng lực tư duy để trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa toàn bộ tri thức thời đại và các hiện tượng của tồn tại xã hội để xây dựng nên các học thuyết, các lý luận, các triết thuyết. Với sự tồn tại mang tính pháp lý của chế độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, của trật tự giai cấp và của bộ máy nhà nước, triết học, tự nó đã mang trong mình tính giai cấp sâu sắc, nó công khai tính đảng là phục vụ cho lợi ích của những giai cấp, những lực lượng xã hội nhất định.Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của sự ra đời của triết học chỉ là sự phân chia có tính chất tương đối để hiểu triết học đã ra đời trong điều kiện nào và với những tiền đề như thế nào. Trong thực tế của xã hội loài người khoảng hơn hai nghìn năm trăm năm trước, triết học ở Athens hay Trung Hoa và Ấn Độ Cổ đại đều bắt đầu từ sự rao giảng của các triết gia. Không nhiều người trong số họ được xã hội thừa nhận ngay. Sự tranh cãi và phê phán thường khá quyết liệt ở cả phương Đông lẫn phương Tây. Không ít quan điểm, học thuyết phải mãi đến nhiều thế hệ sau mới được khẳng định. Cũng có những nhà triết học phải hy sinh mạng sống của mình để bảo vệ học thuyết, quan điểm mà họ cho là chân lý. C.Mac va Ph.Ăngghen (2005), ́ ̀Toan tâp̀ ̣ , t.1, Nxb Chính trị quốc gia, Ha Nôi, tr. 156.̀ ̣ Философия. Философский энциклопедический словарь (Triết học. Từ điển Bách khoa Triết học) (2010), http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/articles/62/filosofiya.htm.569Thực ra những bằng chứng thể hiện sự hình thành triết học hiện không còn nhiều. Đa số tài liệu triết học thành văn thời Cổ đại Hy Lạp đã mất, hoặc ít ra cũng không còn nguyên vẹn. Thời tiền Cổ đại (Pre Classical period) chỉ sót lại một ít các câu trích, chú giải và bản ghi tóm lược do các tác giả đời sau viết lại. Tất cả tác phẩm của Plato (Platôn), khoảng một phần ba tác phẩm của Aristotle (Arixtốt), và một số ít tác phẩm của Theophrastus, người kế thừa Arixtốt, đã bị thất lạc. Một số tác phẩm chữ La tinh và Hy Lạp của trường phái Epicurus (Êpiquya) (341 270 tr.CN), chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism) và Hoài nghi luận của thời hậu văn hóa Hy Lạp cũng vậy7.b. Khái niệm Triết họcỞ Trung Quôc, ch́ữ triết ( ? ) đã có từ rất sớm, và ngày nay, chữ triêt hoć ̣ (? ? ) được coi là tương đương với thuật ngữ philosophia của Hy Lạp, với ý nghĩa là sự truy tìm ban chât cua đôi t̉́ ̉́ ượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưởng. Triêt hoc là bí ̣ểu hiện cao của trí tuệ, là sự hiêu biêt sâu săc cua con ng̉́́ ̉ươi v̀ ề toàn bộ thế giới thiên địa nhân và định hướng nhân sinh quan cho con người.Ở Ấn Độ, thuật ngữ Dar'sana (triêt́ hoc)̣ nghiã gốc là chiêm ngương, ̃ hàm ý là tri thưc d́ ựa trên lý trí, là con đương suy ngâm ̀̃ đê dân̉ ̃ dăt con nǵươi đên v̀ ́ ới le phai.̃ ̉Ở phương Tây, thuật ngữ “triêt hoc” nh́ ̣ư đang được sử dung pḥổ biến hiên nay, cũng nḥư trong tất cả các hệ thống nhà trường, chính là φιλοσοφία (tiêng Hy Lap; đ̣́ược sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ngữ khác: Philosophy, philosophie, философия). Triết học, Philo sophia, xuât hí ện ở Hy Lap C̣ ổ đại, với nghia là ̃ yêu mên ś ự thông thái. Ngươì Hy Lap C̣ ổ đại quan niệm, philosophia vưa mang nghĩa là gìải thích vũ trụ, đinh ḥương nh́ận thức và hành vi, vừa nhân manh đên khát vong tìṃ̣́́ kiêm chân lý cua con nǵ̉ười.Như vậy, cả ở phương Đông và phương Tây, ngay từ đâu, triêt̀́ hoc đã là hoat đ̣̣ ộng tinh thân b̀ ậc cao, là loại hình nhận thưc có trình đ́ộ trừu tượng hóa và khái quát hóa rất cao. Triết học nhìn nhận và đánh giá đối tượng xuyên qua thực tế, xuyên qua hiện tượng quan sát được về con ngươi và vũ tr̀ụ. Ngay cả khi triết học còn bao gồm trong nó tất cả mọi thành tựu của nhận thức, loại hình tri thức đặc biệt này đã tôǹ tai ṿ ới tính cách là một hình thái ý thưc xã h́ộ i.Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, triết học nào cũng có tham vọng xây dựng nên bức tranh tổng quát nhất về thế giới và về 7 See: David Wolfsdorf. Introduction to Ancient Western Philosophy (Khái luận về Triết học Phương Tây Cổ đại) https://pdfs.semanticscholar.org/ad17/a4ae607f0ea4c46a5e49a3808d7ac26450c5.pdf10con người. Nhưng khác với các loại hình tri thức xây dựng thế giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm tưởng tượng về thế giới, triết học sử dụng các công cụ lý tính, các tiêu chuẩn lôgíc và những kinh nghiệm khám phá thực tại của con người, để diễn tả thế giới và khái quát thế giới quan bằng lý luận. Tính đặc thù của nhận thức triết học thể hiện ở đó8.Bách khoa thư Britannica định nghĩa, “Triết học là sự xem xét lý tính, trừu tượng và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể hoặc những khía cạnh nền tảng của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn triết học (Philosophical Inquiry) là thành phần trung tâm của lịch sử trí tuệ của nhiều nền văn minh”9. “Bách khoa thư triết học mới” của Viện Triết học Nga xuất bản năm 2001 viết: “Triết học là hình thức đặc biệt của nhận thức và ý thức xã hội về thế giới, được thể hiện thành hệ thống tri thức về những nguyên tắc cơ bản và nền tảng của tồn tại người, về những đặc trưng bản chất nhất của mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, với xã hội và với đời sống tinh thần”10.Có nhiêu đinh nghia vê triêt hoc, nh̀ ̣̃ ̀ ́ ̣ưng các định nghĩa thường bao hàm nhưng ñ ội dung chủ yếu sau: Triết học là một hình thái ý thức xã hội. Khách thể khám phá của triết học là thế giới (gồm cả thế giới bên trong và bên ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó. Triết học giải thích tất cả mọi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của thế giới, với mục đích tìm ra nhưng quy lũật phổ biến nhât chi phôi, quy đ́́ịnh và quyết định sự vận động cua th̉ ế giới, cua con̉ ngươi và c̀ủa tư duy. Với tính cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa học và khác biệt với tôn giáo, tri thức triết học mang tính hệ thống, lôgíc và trừu tượng về thế giới, bao gồm những nguyên tắc cơ bản, những đặc trưng bản chất và những quan điểm nền tảng về mọi tồn tại.8 См:ИФ, РAH (2001). Новая философская энциклопедия (Bách khoa thư Triết học mới) .Там же. c. 195.99. Philosophy in “Encyclopedia Britannica” (Triết học trong “Bách khoa thư Britanica”). https://www.britannica.com/topic/philosophy. “Philosophy the rational, abstract, and methodical consideration of reality as a whole or of fundamental dimensions of human existence and experience”.10Института философии, Российской Aкадемии Hayк (2001). Новая философская энциклопедия. (Bách khoa thư Triết học mới) T.4. Москва “мысль”. c. 195.11 Triết học là hạt nhân của thế giới quan.Triêt hoc là hình thái đ́ ̣ặc biệt của ý thức xã hội, được thể hiện thành hệ thông các quan đíểm lý luận chung nhât vê thê gí ̀ ́ ới, vê coǹ người và về tư duy cua con ng̉ươi trong thê gì́ ới ây. ́Với sự ra đời của Triết học Mác Lênin, triết học là hệ thống quan điểm lí luận chung nhất về thế giới và vị trí con người trong thế giới đó, là khoa học về những quy luật vận động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.Triết học khác với các khoa học khác ở tính đặc thù của hệ thống tri thức khoa học và phương pháp nghiên cứu. Tri thức khoa học triết học mang tính khái quát cao dựa trên sự trừu tượng hóa sâu sắc về thế giới, về bản chất cuộc sống con người. Phương pháp nghiên cứu của triết học là xem xét thế giới như một chỉnh thể trong mối quan hệ giữa các yếu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Triết học là sự diễn tả thế giới quan bằng lí luận. Điều đó chỉ có thể thực hiện được khi triết học dựa trên cơ sở tổng kết toàn bộ lịch sử của khoa học và lịch sử của bản thân tư tưởng triết học.Không phải mọi triết học đều là khoa học. Song các học thuyết triết học đều có đóng góp ít nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa học triết học trong lịch sử; là những “vòng khâu”, những “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận của lịch sử tư tưởng triết học nhân loại. Trình độ khoa học của một học thuyết triết học phụ thuộc vào sự phát triển của đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương pháp nghiên cứu.c. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử Cùng với quá trình phát triên c̉ ủa xã hội, của nhận thức và của bản thân triết học, trên thực tế, nội dung của đôi t́ ượng cua triêt hoc cũng̉́ ̣ thay đôi trong các tr̉ường phái triết học khác nhau.Đối tượng của triết học là các quan hệ phổ biến và các quy luật chung nhất của toàn bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.Ngay từ khi ra đời, triêt hoc đã đ́ ̣ược xem là hình thái cao nhât cuá ̉ tri thưć , bao hàm trong nó tri thưc ć ủa tât ca các linh v́ ̉̃ ực mà mãi về sau, từ thế kỷ XV XVII, mới dần tách ra thành các ngành khoa học riêng. “Nền triết học tự nhiên” là khái niệm chỉ triết học ở phương Tây thời kỳ nó bao gồm trong mình tất cả những tri thức mà con người có được, trước hết là các tri thức thuộc khoa học tự nhiên sau này như toán học, vật lý học, thiên văn học... Theo S. Hawking (Hoocking), Cantơ là người đứng ở đỉnh cao nhất trong số các nhà triết học vĩ đại của nhân 12loại những người coi “toàn bộ kiến thức của loài người trong đó có khoa học tự nhiên là thuộc lĩnh vực của họ”11. Đây là nguyên nhân làm nay sinh quan nỉệm vừa tích cực vừa tiêu cực răng, ̀ triêt hoc là khoa hoć ̣̣ cua moi khoa hoc.̣̣̉Ở thơi ky Hy L̀ ̀ạp Cổ đại, nền triêt hoc t́ ̣ ự nhiên đã đat đ̣ ược những thành tựu vô cùng rực rơ, mà “các hình th̃ức muôn hình muôn vẻ của nó, như đánh giá của Ph.Ăngghen đã có mầm mống và đang nảy nở hầu hết tất cả các loại thế giới quan sau này”12. Ảnh hưởng cua triêt̉́ hoc Hy Ḷạp Cổ đại còn in đậm dấu ấn đến sự phát triên cua t̉̉ ư tưởng triêt hoc ́ ̣ ở Tây Âu mãi về sau. Ngày nay, văn hóa Hy La còn là tiêu chuẩn của việc gia nhập Cộng đồng châu Âu.Ở Tây Âu thơi Trung cô, khi quyên l̀̉̀ ực cua Giáo h̉ội bao trùm moị linh ṽ ực đời sông xã h́ội thì triêt hoc tŕ ̣ ở thành nữ tì cua thân hoc̉̀ ̣ 13. Nêǹ triêt hoc t́ ̣ ự nhiên bi thay băng nêṇ̀̀ triêt hoc kinh ví ̣ện. Triêt hoc tronǵ ̣ gần thiên niên kỷ đêm trương Trung cô ch̀̉ ịu sự quy định và chi phối cuả hệ tư tưởng Kitô giáo. Đối tượng của triết học Kinh viện chỉ tập trung vào các chủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục, mặc khải hoặc chú giải các tín điều phi thế tục … những nội dung nặng về tư biện.Phải đến sau “cuộc cách mạng” Copernicus (Côpécních), các khoa hoc Tây Âu thê ky XV, XVI ṃ́ ̉ới dần phục hưng, tao c̣ ơ sở tri thưć cho sự phát triển mới của triêt hoc. ́ ̣Cùng với sự hình thành và cung cô quan h̉́ệ san xuât t̉́ ư ban chủ̉ nghia, đ̃ ể đáp ưng các yêu câu cua th́̀ ̉ực tiên, đ̃ ặc biệt yêu câu cua saǹ ̉̉ xuât công nghíệp, các bộ môn khoa hoc chuyên ngành, tṛước hết là các khoa hoc tḥ ực nghiệm đã ra đời. Nhưng phát hĩện lơn vê đia lý và thiêń ̀ ̣ văn cùng nhưng thành t̃ựu khác cua khoa hoc tḥ̉ực nghiệm thế kỷ XV XVI đã thúc đẩy cuộc đâu tranh gíữa khoa học, triết học duy vật vơí chu nghia duy tâm và tôn giáo. V̉̃ấn đề đối tượng của triết học bắt đầu được đặt ra. Những đinh cao m̉ơi trong chu nghia duy v́̉̃ật thê ky XVII ́ ̉ XVIII đã xuất hiện ở Anh, Pháp, Hà Lan vơi nh́ ưng đai biêu tiêu biêụ̃̉̉ như F.Bacon (Bâycơn), T.Hobbes (Hốpxơ) (Anh), D. Diderot (Điđơrô), C. Helvetius (Henvêtiút) (Pháp), B. Spinoza (Spinôda) (Hà Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao cua các nhà duy v̉ật Pháp thơì ky này đôi v̀́ ơi ś ự phát triên chu nghia duy v̉̉̃ật trong lich ṣử triêt hoć ̣ trươc Mác. Ông víết: “Trong suôt ca lich ś ̉ ̣ử hiện đai cua châu Âu vạ̀̉ 11 Xem:S.W. Hawking (2000). Lược sử thời gian. Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr. 214 215. C.Mác và Ph.Ăngghen (1994). Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. tr.491.13 Gracia, Jorge J. E.; Noone, Timothy B. (2003). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell, tr. 351213nhât là vào cuôi thê ky XVIII, ́́́ ̉ở nươc Pháp, ńơi đã diên ra m̃ột cuộc quyêt chiên chông tât ca nh́́́́ ̉ ưng rác r̃ưởi cua th̉ơi Trung C̀ổ, chông chế́ độ phong kiên trong các thiêt chê và t́́́ ư tưởng, chi có chu nghia duy v̉̉̃ật là triêt hoc duy nhât trí ̣́ ệt đê, trung thành v̉ơi tât ca moi hoc thuyêt cuá ́ ̣̣̉́ ̉ 14khoa hoc ṭ ự nhiên, thù đich ṿơi mê tín, v́ơi thói đao đ̣́ ức gia, v.v.”̉. Bên cạnh chủ nghĩa duy vật Anh và Pháp thế kỷ XVII XVIII, tư duy triêt́ hoc cung phát triên ṃ̃̉ạnh trong các hoc thuyêt triêt hoc duy tâm mà đinḥ́́ ̣̉ cao là Cantơ và G.W.F Hegel (Hêghen), đai biêu xuât săc cua triêt hoc cộ̉́ ́ ̉́ ̣̉ điên Đ̉ ưc.́Triết học tạo điều kiện cho sự ra đời của các khoa học, nhưng sự phát triên cua các khoa hoc chuyên ngành cung ṭ̉̉̃ ưng b̀ ươc xóa b́ỏ vai trò của triết học tự nhiên cũ, làm phá san tham vong cua triêt hoc muôṇ̉̉́ ̣́ đóng vai trò “khoa hoc cua các khoa hoc”. Triêt hoc Hêghen là hoc thuyêṭ̣̉́ ̣̣́ triêt hoc cuôi cùng th́ ̣́ể hiện tham vong đó. Hêghen ṭự coi triêt hoc cuá ̣̉ mình là một hệ thông tri th́ưc phô biên, trong đó nh́̉́ững ngành khoa hoc̣ riêng biệt chi là nh̉ưng măt khâu phu thụ̃́ộc vào triêt hoc, là lôgíc h́ ̣ọc ứng dụng.Hoàn canh kinh tê xã h̉́ội và sự phát triên manh me cua khoa hoc̣̉̃ ̣̉ vào đâu thê ky XIX đã dân đên s̀́ ̉̃ ́ ự ra đời cua triêt hoc Mác. Đoan tuỷ́ ̣̣ệt triệt đê v̉ ơi quan níệm triết học là “khoa hoc cua các khoa hoc”, triêṭ̣̉́ hoc Mác xác đinh đôi ṭ̣́ ượng nghiên cưu cua mình là ́ ̉tiêp tuc giai quyêt́ ̣̉́ môi quan h́ệ giưa t̃ ồn tại và tư duy, giữa vật chât và ý th́ức trên lập trương duy v̀ật triệt đê và nghiên c̉ứu những quy luật chung nhât cua t́ ̉ ự nhiên, xã hội và tư duy. Các nhà triết học mác xít về sau đã đánh giá, với Mác, lần đầu tiên trong lịch sử, đối tượng của triết học được xác lập một cách hợp lý.Vân đê t́ ̀ ư cách khoa hoc cua triêt hoc và đôi ṭ̉́ ̣́ ượng cua nó đã gây rả nhưng cũộc tranh luận kéo dài cho đên hí ện nay. Nhiêu hoc thuyêt triêt̀ ̣́́ hoc hịện đai ̣ ở phương Tây muôn t́ ừ bo quan nỉệm truyên thông vê triêt̀́̀ ́ hoc, xác đinh đôi ṭ̣́ ượng nghiên cưu riêng cho mình nh́ư mô ta nh̉ ưng̃ hiện tượng tinh thân, phân tích ng̀ữ nghia, chú giai văn ban...̃̉̉Mặc dù vậy, cái chung trong các hoc thuyêt triêt hoc là nghiên ć̣́ ̣ưú nhưng vân đê chung nhât cua gĩ́ ̀́ ̉ơi t́ ự nhiên, cua xã h̉ội và con người, môi quan h́ệ cua con ng̉ươi, cua t̀ ̉ ư duy con ngươi nói riêng v̀ới thê gí ới.d. Triết học hạt nhân lý luận của thế giới quan Thế giới quan Nhu cầu tự nhiên của con người về mặt nhận thức là muốn hiểu 14V.I.Lênin (1980). Toàn t ậ p , t. 23, Nxb Ti ế n b ộ , Moscow, tr. 50.14biết đến tận cùng, sâu sắc và toàn diện mọi hiện tượng, sự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người và cả loài người ở thời nào cũng lại có hạn, là phần quá nhỏ bé so với thế giới cần nhận thức vô tận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huống có vấn đề (Problematic Situation) của mọi tranh luận triết học và tôn giáo. Bằng trí tuệ duy lý, kinh nghiệm và sự mẫn cảm của mình, con người buộc phải xác định những quan điểm về toàn bộ thế giới làm cơ sở để định hướng cho nhận thức và hành động của mình. Đó chính là thế giới quan. Tương tự như các tiên đề, với thế giới quan, sự chứng minh nào cũng không đủ căn cứ, trong khi niềm tin lại mách bảo độ tin cậy. “Thế giới quan” là khái niệm có gốc tiếng Đức “Weltanschauung” lần đầu tiên được Cantơ sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng lực phán đoán (Kritik der Urteilskraft, 1790) dùng để chỉ thế giới quan sát được với nghĩa là thế giới trong sự cảm nhận của con người. Sau đó, F.Schelling đã bổ sung thêm cho khái niệm này một nội dung quan trọng là, khái niệm thế giới quan luôn có sẵn trong nó một sơ đồ xác định về thế giới, một sơ đồ mà không cần tới một sự giải thích lý thuyết nào cả. Chính theo nghĩa này mà Hêghen đã nói đến “thế giới quan đạo đức”, J.Goethe (Gớt) nói đến “thế giới quan thơ ca”, còn L.Ranke (Ranhcơ) “thế giới quan tôn giáo”15. Kể từ đó, khái niệm thế giới quan như cách hiểu ngày nay đã phổ biến trong tất cả các trường phái triết học.Khái niệm thế giới quan hiểu một cách ngắn gọn là hệ thống quan điểm của con người về thế giới. Có thể định nghĩa: Thế giới quan là khái niệm triết học chỉ hệ thống các tri thức, quan điểm, tình cảm, niềm tin, lý tưởng xác định về thế giới và về vị trí của con người (bao hàm cả cá nhân, xã hội và nhân loại) trong thế giới đó. Thế giới quan quy định các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Các khái niệm “Bức tranh chung về thế giới”, “Cảm nhận về thế giới”, “Nhận thức chung về cuộc đời”… khá gần gũi với khái niệm thế giới quan. Thế giới quan thường được coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan vì nhân sinh quan là quan niệm của con người về đời sống với các nguyên tắc, thái độ và định hướng giá trị của hoạt động người.Những thành phần chủ yếu của thế giới quan là tri thức, niềm tin và lý tưởng. Trong đó tri thức là cơ sở trực tiếp hình thành thế giới 15 Xem: Некрасова Н.А., Некрасов С.И.(2005) Мировоззрение как объект философской рефлексии (Thế giới quan với tính cách là sự phản tư triết học). “Современные наукоемкие технологии” № 6. стр. 20 23. http://www.rae.ru/snt/?section=content&op=show_article&article_id=4116 , Шелер М. Философское мировоззрение, Избранные произведения. М., 1994.15quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập thế giới quan khi đã được kiểm nghiệm ít nhiều trong thực tiễn và trở thành niềm tin. Lý tưởng là trình độ phát triển cao nhất của thế giới quan. Với tính cách là hệ quan điểm chỉ dẫn tư duy và hành động, thế giới quan là phương thức để con người chiếm lĩnh hiện thực, thiếu thế giới quan, con người không có phương hướng hành động.Trong lịch sử phát triển của tư duy, thế giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, thế giới quan tôn giáo, thế giới quan khoa học và thế giới quan triết học. Ngoài ba hình thức chủ yếu này, còn có thể có thế giới quan huyền thoại (mà một trong những hình thức thể hiện tiêu biểu của nó là thần thoại Hy Lạp); theo những căn cứ phân chia khác, thế giới quan còn được phân loại theo các thời đại, các dân tộc, các tộc người, hoặc thế giới quan kinh nghiệm, thế giới quan thông thường…16. Thế giới quan chung nhất, phổ biến nhất, được sử dụng (một cách ý thức hoặc không ý thức) trong mọi ngành khoa học và trong toàn bộ đời sống xã hội là thế giới quan triết học. Hạt nhân lý luận của thế giới quan Nói triết học là hạt nhân của thế giới quan, bởi thứ nhất, bản thân triết học chính là thế giới quan. Thứ hai, trong các thế giới quan khác như thế giới quan của các khoa học cụ thể, thế giới quan của các dân tộc, hay các thời đại… triết học bao giờ cũng là thành phần quan trọng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. Thứ ba, với các loại thế giới quan tôn giáo, thế giới quan kinh nghiệm hay thế giới quan thông thường…, triết học bao giờ cũng có ảnh hưởng và chi phối, dù có thể không tự giác. Thứ tư, thế giới quan triết học như thế nào sẽ quy định các thế giới quan và các quan niệm khác như thế.Thế giới quan duy vật biện chứng được coi là đỉnh cao của các loại thế giới quan đã từng có trong lịch sử. Vì thế giới quan này đòi hỏi thế giới phải được xem xét dựa trên nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển. Từ đây, thế giới và con người được nhận thức theo quan điểm toàn diện, lịch sử, cụ thể và phát triển. Thế giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa học, niềm tin khoa học và lý tưởng cách mạng. Khi thực hiện chức năng của mình, những quan điểm thế giới 16 См: Мировоззрение. Философский энциклопедический словарь (Thế giới quan. Từ điển bách khoa triết học) (2010).http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/fc/slovar 204 2.htm#zag 1683.16quan luôn có xu hướng được lý tưởng hóa, thành những khuôn mẫu văn hóa điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa to lớn của thế giới quan thể hiện trước hết là ở điểm này.Thế giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong cuộc sống của con người và xã hội loài người. Bởi lẽ, thứ nhất, những vấn đề được triết học đặt ra và tìm lời giải đáp trước hết là những vấn đề thuộc thế giới quan. Thứ hai, thế giới quan đúng đắn là tiền đề quan trọng để xác lập phương thức tư duy hợp lý và nhân sinh quan tích cực trong khám phá và chinh phục thế giới. Trình độ phát triển của thế giới quan là tiêu chí quan trọng đánh giá sự trưởng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định. Thế giới quan tôn giáo cũng là thế giới quan chung nhất, có ý nghĩa phổ biến đối với nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nhưng do bản chất là đặt niềm tin vào các tín điều, coi tín ngưỡng cao hơn lý trí, phủ nhận tính khách quan của tri thức khoa học, nên không được ứng dụng trong khoa học và thường dẫn đến sai lầm, tiêu cực trong hoạt động thực tiễn. Thế giới quan tôn giáo phù hợp hơn với những trường hợp con người giải thích thất bại của mình. Trên thực tế, cũng không ít nhà khoa học sùng đạo mà vẫn có phát minh, nhưng với những trường hợp này, mọi giải thích bằng nguyên nhân tôn giáo đều không thuyết phục; cần phải lý giải kỹ lưỡng hơn và sâu sắc hơn bằng những nguyên nhân vượt ra ngoài giới hạn của những tín điều.Không ít người, trong đó có các nhà khoa học chuyên ngành, thường định kiến với triết học, không thừa nhận triết học có ảnh hưởng hay chi phối thế giới quan của mình. Tuy thế, với tính cách là một loại tri thức vĩ mô, giải quyết các vấn đề chung nhất của đời sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và hành vi của con người, nên tư duy triết học lại là một thành tố hữu cơ trong tri thức khoa học cũng như trong tri thức thông thường, là chỗ dựa tiềm thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu biết ở trình độ nào và thừa nhận đến đâu vai trò của triết học. Nhà khoa học và cả những người ít học, không có cách nào tránh được việc phải giải quyết các quan hệ ngẫu nhiên tất yếu hay nhân quả trong hoạt động của họ, cả trong hoạt động khoa học chuyên sâu cũng như trong đời sống thường ngày. Nghĩa là, dù hiểu biết sâu hay nông cạn về triết học, dù yêu thích hay ghét bỏ triết học, con người vẫn bị chi phối bởi triết học, triết học vẫn có mặt trong thế giới quan của mỗi người. Vấn đề chỉ là thứ triết học nào sẽ chi phối con người trong hoạt động của họ, đặc biệt trong những phát minh, sáng tạo hay trong xử lý những tình huống gay cấn của đời sống. 17Với các nhà khoa học, Ph.Ăngghen trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên đã viết: “Những ai phỉ báng triết học nhiều nhất lại chính là những kẻ nô lệ của những tàn tích thông tục hóa, tồi tệ nhất của những học thuyết triết học tồi tệ nhất… Dù những nhà khoa học tự nhiên có làm gì đi nữa thì họ cũng vẫn bị triết học chi phối. Vấn đề chỉ ở chỗ họ muốn bị chi phối bởi một thứ triết học tồi tệ hợp mốt hay họ muốn được hướng dẫn bởi một hình thức tư duy lý luận dựa trên sự hiểu biết về lịch sử tư tưởng và những thành tựu của nó”17. Như vậy, triết học với tính cách là hạt nhân lý luận, trên thực tế, chi phối mọi thế giới quan, dù người ta có chú ý và thừa nhận điều đó hay không. 2. Vấn đề cơ bản của triết học a. Nội dung vấn đề cơ bản của triết học Triêt hoc, khác v́ ̣ới một số loại hình nhận thức khác, trước khi giaỉ quyêt các vân đê ć́ ̀ ụ thể của mình, nó buộc phải giải quyết một vân đế ̀ có ý nghĩa nên tang và là điêm xuât phát đê giai quyêt t̀ ̉̉́̉̉́ ất cả nhưng vâñ́ đê còn lai ṿ̀ấn đề về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức. Đây chính là vân đê ć ̀ ơ ban ̉ cua triêt hoc. Ph.Ăngghen vỉ́ ̣ết: “Vân đê ć ̀ ơ ban l̉ ơn cuá ̉ moi triêt hoc, đ̣́ ̣ ặc biệt là cua triêt hoc hỉ́ ̣ện đai, là vân đê quan ḥ́ ̀ệ giưã 18tư duy vơi tôn tai”́ ̀ ̣ .Bằng kinh nghiệm hay bằng lý trí, con người rốt cuộc đều phải thừa nhận rằng, hóa ra tất cả các hiện tượng trong thế giới này chỉ có thể, hoặc là hiện tượng vật chất, tồn tại bên ngoài và độc lập ý thức con người, hoặc là hiện tượng thuộc tinh thần, ý thức của chính con người. Những đối tượng nhận thức lạ lùng, huyền bí, hay phức tạp như linh hồn, đấng siêu nhiên, linh cảm, vô thức, vật thể, tia vũ trụ, ánh sáng, hạt Quark, hạt Strangelet, hay trường (Sphere)…, tất thảy cho đến nay vẫn không phải là hiện tượng gì khác nằm ngoài vật chất và ý thức. Để giải quyết được các vấn đề chuyên sâu của từng học thuyết về thế giới, thì câu hỏi đặt ra đối với triết học trước hết vẫn là: Thế giới tồn tại bên ngoài tư duy con người có quan hệ như thế nào với thế giới tinh thần tồn tại trong ý thức con người? Con người có khả năng hiểu biết đến đâu về sự tồn tại thực của thế giới? Bất kỳ trường phái triết học nào cũng không thể lảng tránh giải quyết vấn đề này mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại và tư duy. Khi giai quyêt vân đê c̉́ ́ ̀ ơ ban, m̉ỗi triết học không chi xác đinh nêṇ̉̀ 1718 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t.. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 692 693. C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t. 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 403.18tang và điêm xuât phát c̉̉́ủa mình đê giai quyêt các vân đê khác mà thông̉ ̉́́ ̀ qua đó, lập trương, thê gì́ ơi quan cua các h́̉ọc thuyết và của các triêt giá cũng được xác định.Vân đê ć ̀ ơ ban cua triêt hoc có hai m̉̉́ ̣ặt, tra l̉ ơi hai câu hoi l̀̉ ớn. Mặt thứ nhât́: Giưa ý th̃ưc và v́ật chât thì cái nào có tŕước, cái nào có sau, cái nào quyêt đinh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyêń ̣ nhân cuối cùng của hiện tượng, sự vật, hay sự vận động đang cần phải giải thích, thì nguyên nhân vật chất hay nguyên nhân tinh thần đóng vai trò là cái quyết định. Mặt thứ hai: Con ngươi có kha năng nh̀̉ận thưc đ́ ược thê gí ới hay không? Nói cách khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình sẽ nhận thức được sự vật và hiện tượng hay không.Cách tra l̉ ơi hai câu hoi trên quy đ̀̉ịnh lập trường của nhà triết học và của trường phái triết học, xác định việc hình thành các trương pháì lớn của triêt hoc.́ ̣b. Chu nghia duy v̉̃ật và chu nghia duy tâm̉̃Việc giai quyêt m̉́ ặt thứ nhât ć ủa vân đê ć ̀ ơ ban cua triêt hoc đã̉̉́ ̣ chia các nhà triêt hoc thành hai tŕ ̣ương phái l̀ơn. Nh́ưng ng̃ươi cho răng̀̀ vật chât, gí ơi t́ ự nhiên là cái có trươc và quyêt đinh ý th́́ ̣ức cua con̉ ngươi đ̀ ược gọi là các nhà duy vật. Hoc thuyêt cua ho ḥ́ ̣̉ ợp thành các môn phái khác nhau cua chu nghia duy v̉̉̃ật, giải thích mọi hiện tượng của thế giới này bằng các nguyên nhân vật chất nguyên nhân tận cùng của mọi vận động của thế giới này là nguyên nhân vật chất. Ngược lai, nḥưng ng̃ươi cho răng ý th̀̀ức, tinh thân, ý nìệm, cảm giác là cái có trươc gí ơi t́ ự nhiên, được goi là các nhà duy ̣tâm. Các học thuyết của họ hợp thành các phái khác nhau cua chu nghia duy tâm, ch̉̉̃ủ trương giải thích toàn bộ thế giới này bằng các nguyên nhân tư tưởng, tinh thần nguyên nhân tận cùng của mọi vận động của thế giới này là nguyên nhân tinh thần. Chu nghia duy v̉̃ật: Cho đên nay, chu nghia duy v́̉̃ật đã được thể hiện dươi ba hình th́ưc ć ơ ban: ̉ chu nghia duy v̉̃ật chât phác, chu nghiá̉̃ duy vật siêu hình và chu nghia duy v̉̃ật biện chưnǵ .+ Chu nghia duy v̉̃ật chât pháć là kêt qua nh́̉ ận thưc cua các nhà́ ̉ triêt hoc duy v́ ̣ật thơi Cô đai. Chu nghia duy v̀ ̉ ̣̉̃ật thơi ky này th̀ ̀ừa nhận tính thứ nhât cua v́ ̉ ật chât nh́ ưng đông nhât v̀́ ật chât v́ ới một hay một số chât cu thê ć ̣̉ ủa vật chất và đưa ra những kêt lú ận mà về sau người ta thấy mang nặng tính trực quan, ngây thơ, chât phác. Tuy han chê dọ́́ 19trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất, nhưng chu nghia duy v̉̃ật chât phác th́ơi Cô đai vê c̀ ̉ ̣̀ ơ ban là đúng vì nó đã lâỷ́ bản thân giơi t́ ự nhiên đê giai thích th̉̉ế giơi, không víện đên Thân linh,́̀ Thượng đê hay các ĺực lượng siêu nhiên.+ Chu nghia duy v̉̃ật siêu hình là hình thưc ć ơ ban th̉ư hai trong ĺịch sử cua chu nghia duy v̉̉̃ật, thê hỉ ện khá rõ ở các nhà triêt hoc thê ky XV́ ̣́ ̉ đên thê ky XVIII và đí́ ̉ển hình là ở thê ky th́ ̉ ứ XVII, XVIII. Đây là thời ky mà c̀ơ hoc cô điên đ̣̉̉ ạt được nhưng thành t̃ựu rực rỡ nên trong khi tiêp tuc phát triên quan điêm chu nghia duy v́ ̣̉̉̉̃ật thơi Cô đai, chu nghià ̉ ̣̉̃ duy vật giai đoan này chiu ṣ̣ ự tác động manh me cua pḥ̃ ̉ương pháp tư duy siêu hình, cơ giới phương pháp nhìn thê gí ơi nh́ ư một cô máỹ không lô mà môi b̉̀̃ ộ phận tao nên tḥế giới đó về cơ bản là ở trong trang̣ thái biệt lập và tinh tai. Tuy không phan ánh đúng hị̃̉ện thực trong toàn cục nhưng chu nghia duy v̉̃ật siêu hình đã góp phân không nho vào vì̉ệc đẩy lùi thê gí ơi quan duy tâm và tôn giáo, đ́ặc biệt là ở thơi ky chuyêǹ ̀̉ tiêp t́ ừ đêm trường Trung cô sang th̉ời Phuc ḥ ưng.+ Chu nghia duy v̉̃ật biện chưng ́ là hình thưc ć ơ ban th̉ư ba cua chú̉̉ nghia duy ṽật, do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào nhưng năm 40̃ cua thê ky XIX, sau đó đ̉́ ̉ược V.I.Lênin phát triên. V̉ơi ś ự kê th́ ừa tinh hoa cua các hoc thuyêt triêt hoc tṛ̉́́ ̣ ươc đó và śử dung khá trịệt đê thành̉ tựu cua khoa hoc đ̣̉ ương thơi, chu nghia duy v̀̉̃ật biện chưng, ngay t́ư ̀khi mơi ra đ́ời đã khăc phuc đ̣́ ược han chê cua chu nghia duy ṿ́ ̉̉̃ật chât́ phác thơi Cô đai, chu nghia duy v̀ ̉ ̣̉̃ật siêu hình và là đinh cao trong s̉ự phát triên cua chu nghia duy v̉̉̉̃ật. Chu nghia duy v̉̃ật biện chưng khônǵ chi phan ánh hỉ̉ện thực đúng như chính ban thân nó tôn tai mà còn là̉̀ ̣ một công cu ḥ ưu hĩ ệu giúp nhưng l̃ ực lượng tiên b́ ộ trong xã hội cai taỏ ̣ hiện thực ây.́ Chu nghia duy tâm̉̃: Chu nghia duy tâm g̉̃ồm có hai phái: chủ nghia duy tâm chu quan và chu nghia duy tâm khách quañ̉̉̃.+ Chu nghia duy tâm chu quan ̉̃̉thưa nh̀ ận tính thứ nhât cua ́ ̉ ý thưć con ngươì. Trong khi phu nh̉ ận sự tôn tai khách quan cua hì ̣̉ ện thực, chủ nghia duy tâm chu quan khăng đinh moi ṣ̣̃̉̉ ự vật, hiện tượng chi là ph̉ưć hợp của nhưng cam giác.̃̉+ Chu nghia duy tâm khách quan ̉̃cung th̃ưa nh̀ ận tính thứ nhât cuá ̉ ý thưc nh́ ưng coi đó là là thứ tinh thân khách quan ̀có trươc và tôn taí̀ ̣ độc lập vơi con nǵươi. Th̀ực thê tinh thân khách quan này th̉̀ương đ̀ ược gọi bằng nhưng cái tên khác nhau nh̃ư ý niệm, tinh thân tuỳệt đôi, lý́ tính thê gí ới, v.v..Chu nghia duy tâm triêt hoc cho răng ý th̉̃́ ̣̀ức, tinh thân là cái có̀ 20trươc và san sinh ra gí̉ơi t́ ự nhiên. Băng cách đó, ch̀ủ nghĩa duy tâm đã thưa nh̀ ận sự sáng tao c̣ ủa một lực lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ thê gí ơi. Vì v́ậy, tôn giáo thương s̀ ử dung các hoc thuyêt duy tâṃ̣́ làm cơ sở lý luận, luận chưng cho các quan điêm cua mình, tuy có ś̉̉ự khác nhau đáng kể giưa chu nghia duy tâm triêt hoc ṽ̉̃́ ̣ ơi chu nghia duý̉̃ tâm tôn giáo. Trong thê gí ơi quan tôn giáo, lòng tin là ćơ sở chu yêu và̉ ́ đóng vai trò chu đao đ̉ ̣ ối với vận động. Còn chu nghia duy tâm triêt hoc̉̃́ ̣ lai là san phâm cua ṭ̉̉̉ ư duy lý tính dựa trên cơ sở tri thưc và năng ĺự c mạnh mẽ của tư duy.Vê ph̀ ương diện nhận thưc lú ận, sai lâm c̀ ố ý cua chu nghia duỷ̉̃ tâm băt nguôn t́̀ ừ cách xem xét phiên dí ện, tuyệt đôi hóa, thân thánh hóá̀ một mặt, một đặc tính nào đó cua quá trình nh̉ận thưc mang tính bíện chưng cua con nǵ̉ươi.̀Bên cạnh nguôn gôc nh̀́ ận thưc, chu nghia duy tâm ra đ́̉̃ời còn có nguôn gôc xã h̀ ́ội. Sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay và đia vi thông tri cua lao đ̣ ̣̣́ ̉ộng trí óc đôi v́ ơi lao đ́ộng chân tay trong các xã hội trước đây đã tao ra quan nịệm vê vai trò quyêt đinh cua nhân tô tinh̀́ ̣̉́ thân. Trong l̀ịch sử, giai câp thông tri và nhị́́ều lực lượng xã hội đã từng ung h̉ộ, sử dung chu nghia duy tâm làm nên tang lý lụ̉̃̀ ̉ận cho nhưng quañ điêm chính tri xã ḥ̉ội cua mình.̉Hoc thuyêt triêt hoc nào tḥ́́ ̣ưa nh̀ ận chi m̉ ột trong hai thực thê (v̉ ật chât hó ặc tinh thân) là b̀ản nguyên (nguôn gôc) cua thê gì ́̉́ ới, quyết định sự vận động của thế giới được goi là ̣nhât nguyên lúận (nhât nguyêń luận duy vật hoặc nhât nguyên lúận duy tâm).Trong lich ṣử triêt hoc cung có nh́ ̣̃ững nhà triêt hoc gí ̣ải thích thế giới bằng cả hai bản nguyên vật chất và tinh thần, xem vật chât và tinh́ thân là hai b̀ản nguyên có thê cùng quỷết định nguôn gôc và s̀́ự vận động cua thê gỉ́ ơi. Hoc thuyêt triêt hoc nḥ́́́ ̣ư vậy được gọi là nhi nguyêṇ luận, điển hình là Descartes (Đềcác). Những người nhị nguyên luận thường là những người, trong trường hợp giải quyết một vấn đề nào đó, ở vào một thời điểm nhất định, là người duy vật, nhưng ở vào một thời điểm khác, và khi giải quyết một vấn đề khác, lại là người duy tâm. Song, xét đến cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.Xưa nay, nhưng quan điêm, h̃̉ọc phái triêt hoc th́ ̣ực ra là rất phong phú và đa dang. Nḥưng dù đa dạng đến mấy, chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trường cơ bản. Triêt hoc do v́ ̣ậy được chia thành hai trương̀ phái chính: chu nghia duy v̉̃ật và chu nghia duy tâm̉̃. Lich ṣử triêt hoc dó ̣ vậy cung ch̃ủ yếu là lich ṣử đâu tranh cua hai tŕ̉ương phái duy v̀ật và duy tâm.21c. Thuyết có thể biết (Thuyết Khả tri) và thuyết không thể biết (Thuyết Bất khả tri)Đây là kêt qua cua cách giai quyêt ḿ̉ ̉̉́ ặt thứ hai vân đê ć ̀ ơ ban cuả̉ triêt hoc. V́ ̣ơi câu hoi “Con nǵ̉ươi có thê nh̀̉ ận thưc đ́ ược thê gí ới hay không?”, tuyệt đai đa sô các nhà triêt hoc (ca duy ṿ́́ ̣̉ật và duy tâm) tra l̉ ơì một cách khăng đinh: tḥ̉ưa nh̀ ận kha năng nh̉ận thưc đ́ ược thê gí ới cuả con ngươi. ̀Hoc thuyêt triêt hoc kḥ́́ ̣ẳng định kha năng nh̉ận thưc cua con nǵ ̉ươì được goi lạ̀ thuyêt Kh́ả tri (Gnosticism, Thuyết có thể biết). Thuyết khả tri khẳng định con người về nguyên tắc có thể hiểu được bản chất của sự vật. Nói cách khác, cảm giác, biểu tượng, quan niệm và nói chung ý thức mà con người có được về sự vật về nguyên tắc, là phù hợp với bản thân sự vật. Hoc thuyêt triêt hoc phu nḥ́́ ̣̉ ận kha năng nh̉ận thưc cua con nǵ ̉ươì được goi là ̣thuyêt không thê biêt (thuý̉́ết bất khả tri). Theo thuyêt này,́ con ngươi,̀ về nguyên tắc, không thể hiêủ được bản chất của đôí tượng. Kết quả nhận thức mà loài người có được, theo thuyết này, chỉ là hình thưc bê ngoài, h́ ̀ạn hẹp và cắt xén về đối tượng. Các hình anh,̉ tính chất, đặc điểm… của đôi t́ ượng mà các giác quan cua con ng̉ươì thu nhận được trong quá trình nhận thưc, cho dù có tính xác th́ực, cũng không cho phép con người đồng nhất chúng với đối tượng. Đó không phải là cái tuyệt đối tin cậy.Bất khả tri không tuyệt đối phủ nhận những thực tại siêu nhiên hay thực tại được cảm giác của con người, nhưng vẫn khẳng định ý thức con người không thể đạt tới thực tại tuyệt đối hay thực tại như nó vốn có, vì mọi thực tại tuyệt đối đều nằm ngoài kinh nghiệm của con người về thế giới. Thuyết Bất khả tri cũng không đặt vấn đề về niềm tin, mà là chỉ phủ nhận khả năng vô hạn của nhận thức. Thuật ngữ “thuyết bất khả tri” (Agnosticism) được đưa ra năm 1869 bởi T.H. Huxley (Hắcxli) (1825 1895), nhà triết học tự nhiên người Anh, người đã khái quát thực chất của lập trường này từ các tư tưởng triết học của D. Hume (Hium) và Cantơ. Đại biểu điển hình cho những nhà triết học bất khả tri cũng chính là Hium và Cantơ.Ít nhiều liên quan đến thuyết bất khả tri là sự ra đời cua trào l̉ưu hoài nghi luận từ triêt hoc Hy Lap Cô đai. Nh́ ̣̣̉ ̣ưng ng̃ươi theo trào l̀ưu này nâng sự hoài nghi lên thành nguyên tăc trong víệc xem xét tri thưć đã đat đ̣ ược và cho răng con ng̀ươi không thê đat đên chân lý khách̀̉ ̣́ quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng Hoài nghi luận thơi Phuc̣̀ hưng đã giữ vai trò quan trong trong cụộc đâu tranh chông h́́ ệ tư tưởng 22và quyên uy cua Giáo h̀̉ội Trung cô. ̉ Hoài nghi luận thưa nh̀ ận sự hoài nghi đôi v́ ơi ca Kinh thánh và các tín điêu tôn giáo. ́ ̉̀Quan niệm bất khả tri đã có trong triết học ngay từ Êpiquya khi ông đưa ra những luận thuyết chống lại quan niệm đương thời về chân lý tuyệt đối. Nhưng phải đến Cantơ, bất khả tri mới trở thành học thuyết triết học có ảnh hưởng sâu rộng đến triết học, khoa học và thần học châu Âu. Trước Cantơ, Hium quan niệm tri thức con người chỉ dừng ở trình độ kinh nghiệm. Chân lý phải phù hợp với kinh nghiệm. Hium phủ nhận những sự trừu tượng hóa vượt quá kinh nghiệm, dù là những khái quát có giá trị. Nguyên tắc kinh nghiệm (Principle of Experience) của Hium thực ra có ý nghĩa đáng kể cho sự xuất hiện của các khoa học thực nghiệm. Tuy nhiên, việc tuyệt đối hóa kinh ngiệm đến mức phủ nhận các thực tại siêu nhiên, đã khiến Hium trở thành nhà bất khả tri luận.Mặc dù quan điểm bất khả tri của Cantơ không phủ nhận các thực tại siêu nhiên như Hium, nhưng với thuyết về Vật tự nó (Ding an sich), Cantơ đã tuyệt đối hóa sự bí ẩn của đối tượng được nhận thức. Cantơ cho rằng con người không thể có được những tri thức đúng đắn, chân thực, bản chất về những thực tại nằm ngoài kinh nghiệm có thể cảm giác được. Việc khẳng định về sự bất lực của trí tuệ trước thế giới thực tại đã làm nên quan điểm bất khả tri vô cùng độc đáo của Cantơ. Trong lịch sử triết học, thuyết Bất khả tri và quan niệm Vật tự nó của Cantơ đã bị Feuerbach (Phoiơbắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan điểm duy vật biện chứng, Ph.Ăngghen tiếp tục phê phán Cantơ, khi khẳng định khả năng nhận thức vô tận của con người. Theo Ph.Ăngghen, con người có thể nhận thức được và nhận thức được một cách đúng đắn bản chất của mọi sự vật và hiện tượng. Không có một ranh giới nào của Vật tự nó mà nhận thức của con người không thể vượt qua được. Ông viết: “Nếu chúng ta có thể minh chứng được tính chính xác của quan điểm của chúng ta về một hiện tượng tự nhiên nào đó, bằng cách tự chúng ta làm ra hiện tượng ấy, bằng cách tạo ra nó từ những điều kiện của nó, và hơn nữa, còn bắt nó phải phục vụ mục đích của chúng ta, thì sẽ không còn có cái “vật tự nó” không thể nắm được của Cantơ nữa”19. Những người theo Khả tri luận tin tưởng rằng, nhận thức là một quá trình không ngừng đi sâu khám phá bản chất sự vật. Với quá trình đó, Vật tự nó sẽ buộc phải biến thành “Vật cho ta”.19 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, t. 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 406.233. Biện chứng và siêu hìnha. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử Các khái niệm “biện chưng” và “siêu hình” trong lich ṣ́ử triêt hoć ̣ được dùng theo một sô nghia khác nhau. Nghĩa xú̃ất phát của từ “biện chứng” là nghệ thuật tranh luận để tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do Xôcrát dùng). Nghĩa xuất phát của từ “siêu hình” là dùng để chỉ triết học, với tính cách là khoa học siêu cảm tính, phi thực nghiệm (Do Arixtốt dùng)Trong triêt hoc hí ̣ện đai, đ̣ ặc biệt là triêt hoc mácxít, chúng đ́ ̣ược dùng, trươc hêt đê chi hai ph́ ́ ̉ ̉ương pháp tư duy chung nhât đôi ĺ ́ ập nhau, đó là phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình. Sự đối lập giữa hai phương pháp tư duy Phương pháp siêu hình+ Nhận thưc đôi t́ ́ ượng ở trang thái cô ḷập, tách rơi đôi t̀ ́ ượng ra khoi các quan h̉ệ được xem xét và coi các mặt đôi ĺ ập với nhau có một ranh giơi tuý ệt đôi.́+ Nhận thưc đôi t́ ́ ượng ở trang thái tinh; đ̣̃ồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh nhất thời đó. Thừa nhận sự biên đôi chi là ś ̉̉ự biên đôi vế ̉̀ sô ĺ ượng, về các hiện tượng bề ngoài. Nguyên nhân cua s̉ ự biên đôi coí ̉ là năm ̀ ở bên ngoài đôi t́ ượng.Phương pháp siêu hình có cội nguôn h̀ ợp lý của nó từ trong khoa học cổ điển. Muôn nh́ ận thưc b́ ất kỳ một đôi t́ ượng nào, trươc hêt coń ́ ngươi phai tách đôi t̀̉́ ượng ây ra khoi nh́̉ưng liên h̃ệ nhất định và nhận thưc nó ́ở trang thái không biên đôi trong ṃ́̉ột không gian và thơi giaǹ xác đinh. Đó là pḥương pháp được đưa từ toán học và vật lý học cổ điển vào các khoa học thực nghiệm và vào triết học. Song phương pháp siêu hình chi có tác dung trong ṃ̉ột pham vi nhât đinh ḅ́ ̣ởi hiện thực khách quan, trong bản chất của nó, không rơi rac và không ng̀ ̣ưng đong nḥư phương pháp tư duy này quan niệm.Phương pháp siêu hình có công lớn trong việc giải quyết các vấn đề có liên quan đến cơ học cổ điển. Nhưng khi mở rộng phạm vi khái quát sang giải quyết các vấn đề về vận động, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào phương pháp luận siêu hình. Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chi nhìn thây nh̉́ưng s̃ ự vật riêng biệt mà không nhìn thây môi liên h́́ệ qua lai gị ưa nh̃ ưng s̃ ự vật ây, chi nhìn thâý̉́ sự tôn tai cua nh̀ ̣̉ưng s̃ ự vật ây mà không nhìn thây ś́ ự phát sinh và sự tiêu vong cua nh̉ưng s̃ ự vật ây, chi nhìn thây trang thái tinh cua nḥ́̉́̃̉ưng̃ 24sự vật ây mà quên mât ś́ ự vận động cua nh̉ưng s̃ ự vật ây, chi nhìn thâý̉́ 20cây mà không thây ŕ ừng” . Phương pháp biện chưnǵ+ Nhận thưc đôi t́ ́ ượng trong các môi liên h́ệ phổ biến vốn có của nó. Đối tượng và các thành phần của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, anh h̉ưởng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.+ Nhận thưc đôi t́ ́ ượng ở trang thái luôn ṿận động biên đôi, năḿ̉̀ trong khuynh hương ph́ổ quát là phát triên. Quá trình v̉ận động này thay đôi c̉ ả về lượng và cả về chât cua các ś ̉ự vật, hiện tượng. Nguôn gôc̀ ́ cua s̉ ự vận động, thay đôi đó là s̉ự đâu tranh cua các ḿ̉ặt đôi ĺ ập của mâu thuân ñ ội tai cua ḅ ̉ ản thân sự vật.Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy những sự vật riêng biệt mà còn thấy cả mối liên hệ giữa chúng, không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật mà còn thấy cả sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong của sự vật, không chỉ thấy trạng thái tĩnh của sự vật mà còn thấy cả trạng thái động của nó. Ph.Ăngghen nhận xét, tư duy của nhà siêu hình chỉ dựa trên những phản đề tuyệt đối không thể dung hòa nhau được, đối với họ một sự vật hoặc tồn t ại hoặc không tồn tại, một sự vật không thể vừa là chính nó lại vừa là cái khác, cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài trừ lẫn nhau. Ngược lại, tư duy biện chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa những ranh giới nghiêm ngặt. “Trong những trường hợp cần thiết, bên cạnh cái “hoặc là…hoặc là” thì còn có cả “cái này lẫn cái kia” nữa, và thực hiện sự môi giới giũa các mặt đối lập”. Nó thưa nh̀ ận một chinh̉ thê trong lúc v̉ưa là nó lai ṿ̀ ưa không phai là nó; th̀̉ưa nh̀ ận cái khăng̉ 21đinh và cái phu đinh ṿ̉ ̣ưa loai tṛ̀ ư nhau lai ṿ̀ ưa găn bó v̀ ́ới nhau .Phương pháp biện chưng phan ánh hí̉ện thực đúng như nó tôn tai.̀ ̣ Nhờ vậy, phương pháp tư duy biện chưng tŕở thành công cu ḥ ưu hĩ ệu giúp con ngươi nh̀ ận thưc và cai tao thê gí̉ ̣́ ới và là phương pháp luận tối ưu của mọi khoa học.b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử Cùng vơi ś ự phát triên cua t̉̉ ư duy con ngươi, ph̀ương pháp biện chưng đã tŕải qua ba giai đoan phát triên, đ̣̉ược thê hỉ ện trong triêt hoć ̣ vơi ba hình th́ưc lich ś ̣ử cua nó:̉ phép biện chưng t́ ự phát, phép biện chưng duy tâm và phép bíện chưng duy v́ật.+ Hình thưc th́ ứ nhât là ́ phép biện chưng t́ ự phát thơi Cô đai. Các̀ ̉ ̣ 2021 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37. Xem: C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 39, 696.25 |
