Tượng Nữ thần Tự do là một địa danh nổi tiếng với màu xanh lam - xanh lục mang tính biểu tượng. Tuy nhiên, nó không phải lúc nào cũng xanh. Khi bức tượng được khánh thành vào năm 1886, nó có màu nâu sáng bóng, giống như một đồng xu. Đến năm 1906, màu sắc đã chuyển sang màu xanh lá cây. Sở dĩ tượng Nữ thần Tự do đổi màu là do bề mặt bên ngoài được bao phủ bởi hàng trăm tấm đồng mỏng. Đồng phản ứng với không khí để tạo thành lớp gỉ hoặc lớp sơn màu. Lớp verdigris bảo vệ kim loại bên dưới khỏi bị ăn mòn và xuống cấp, đó là lý do tại sao các tác phẩm điêu khắc bằng đồng, đồng thau và đồng rất bền.
Hầu hết mọi người đều biết đồng phản ứng với không khí để tạo thành verdigris, nhưng Tượng Nữ thần Tự do có màu sắc đặc biệt riêng vì điều kiện môi trường độc đáo của nó. Nó không phải là một phản ứng đơn giản giữa đồng và oxy để tạo ra một oxit màu xanh lục như bạn nghĩ. Đồng oxit tiếp tục phản ứng để tạo ra đồng cacbonat, đồng sunfua và đồng sunfat.
Có ba hợp chất chính tạo nên lớp gỉ xanh lam:
- Cu 4 SO 4 [OH] 6 [xanh lục]
- Cu 2 CO 3 [OH] 2 [xanh lục]
- Cu 3 [CO 3 ] 2 [OH] 2 [xanh lam]
Đây là những gì xảy ra: Ban đầu, đồng phản ứng với oxy từ không khí trong một phản ứng oxy hóa-khử hoặc phản ứng oxy hóa khử . Đồng cho các electron cho oxy, oxy hóa đồng và khử oxy:
2Cu + O 2 → Cu 2 O [hồng hoặc đỏ]
Sau đó đồng [I] oxit tiếp tục phản ứng với oxi để tạo thành đồng oxit [CuO]:
- 2Cu 2 O + O 2 → 4CuO [đen]
Vào thời điểm Tượng Nữ thần Tự do được xây dựng, không khí chứa rất nhiều lưu huỳnh do ô nhiễm không khí tạo ra do đốt than:
CuS phản ứng với carbon dioxide [CO 2 ] từ không khí và ion hydroxit [OH - ] từ hơi nước để tạo thành ba hợp chất:
- 2CuO + CO 2 + H 2 O → Cu 2 CO 3 [OH] 2 [xanh lục]
- 3CuO + 2CO 2 + H 2 O → Cu 3 [CO 3 ] 2 [OH] 2 [xanh lam]
- 4CuO + SO 3 + 3H 2 O → Cu 4 SO 4 [OH] 6 [xanh lục]
Tốc độ phát triển của lớp gỉ [20 năm, trong trường hợp của Tượng Nữ thần Tự do] và màu sắc phụ thuộc vào độ ẩm và ô nhiễm không khí, không chỉ sự hiện diện của oxy và carbon dioxide. Patina phát triển và tiến hóa theo thời gian. Gần như tất cả đồng trong Tượng vẫn là kim loại ban đầu, vì vậy verdigris đã phát triển trong hơn 130 năm.
Bạn có thể mô phỏng lớp sơn phủ của Tượng Nữ thần Tự do. Bạn thậm chí không cần đợi 20 năm để xem kết quả. Bạn sẽ cần:
- đồng xu [hoặc bất kỳ kim loại đồng, đồng thau hoặc đồng]
- giấm [axit axetic loãng]
- muối [natri clorua]
- Trộn với nhau khoảng một thìa cà phê muối và 50 ml giấm trong một cái bát nhỏ. Các phép đo chính xác không quan trọng.
- Nhúng một nửa đồng xu hoặc một vật bằng đồng khác vào hỗn hợp. Quan sát kết quả. Nếu đồng xu bị xỉn màu, một nửa bạn nhúng bây giờ sẽ sáng bóng.
- Đặt đồng xu vào chất lỏng và để yên trong 5-10 phút. Nó phải rất sáng bóng. Tại sao? Axit axetic từ giấm và natri clorua [muối] đã phản ứng để tạo thành natri axetat và hiđro clorua [axit clohiđric]. Axit đã loại bỏ lớp oxit hiện có. Đây là cách mà Tượng có thể đã xuất hiện khi nó còn mới.
- Tuy nhiên, các phản ứng hóa học vẫn đang xảy ra. Đừng rửa sạch đồng xu bằng muối và giấm. Để khô tự nhiên và quan sát vào ngày hôm sau. Bạn có thấy lớp gỉ xanh đang hình thành không? Ôxy và hơi nước trong không khí phản ứng với đồng để tạo thành verdigris.
Lưu ý : Một loạt các phản ứng hóa học tương tự khiến đồ trang sức bằng đồng, đồng thau và đồng thau chuyển màu da của bạn sang màu xanh lục hoặc đen !
Khi Bức tượng đầu tiên chuyển sang màu xanh lục, những người có thẩm quyền quyết định nó nên được sơn. Các tờ báo ở New York đã in những câu chuyện về dự án vào năm 1906, dẫn đến một làn sóng phản đối kịch liệt của công chúng. Một phóng viên của tờ Times đã phỏng vấn một nhà sản xuất đồ đồng và đồ đồng, hỏi liệu anh ta có nghĩ rằng bức tượng nên được sơn lại hay không. Phó chủ tịch của công ty nói rằng sơn là không cần thiết vì lớp gỉ bảo vệ kim loại và hành động như vậy có thể bị coi là phá hoại.
Mặc dù việc sơn Tượng Nữ thần Tự do đã được đề xuất nhiều lần trong nhiều năm, nhưng nó đã không được thực hiện. Tuy nhiên, ngọn đuốc, vốn là đồng, đã bị ăn mòn sau khi cải tạo để lắp các cửa sổ. Vào những năm 1980, ngọn đuốc ban đầu đã bị cắt bỏ và thay thế bằng một ngọn đuốc được phủ một lớp vàng lá.
Nữ Oa đội đá vá trời
Theo truyền thuyết Trung Hoa thì Nữ Oa là em gái vua Phục Hy thời tiền sử. Thuở ấy có hai hung thần là Cung Công [thần nước] và Chúc Dung [thần lửa] thường gây sự đánh nhau. Cung Công thua trận, đập đầu vào núi Bất Chu làm gãy cây trụ chống trời. Trời sạt lở, bầu trời thủng nhiều lỗ không còn che chở được cho trái đất. Loài người, loài vật và cây cỏ bị thiêu đốt có nguy cơ tuyệt diệt. Bà Nữ Oa phải ra tay cứu vớt. Bà lấy đá ngũ sắc rèn thành từng khối rồi đội đá ấy bay lên trời vá hết hơn 3.000 lỗ thủng. Nhờ đó trái đất lại được bình yên. Bà được nhân dân Trung Hoa tôn là Nữ Oa nương nương, xây rất nhiều đền đài để thờ phụng.
Truyện Phong Thần của Hứa Trọng Lâm kể rằng cuối đời nhà Thương, vua Trụ đến dâng hương ở đền Nữ Oa để cầu mưa thuận gió hòa. Thấy tượng Nữ Oa xinh đẹp, nhà vua nảy sinh lòng bất kính, lấy bút đề vào tượng mấy câu thơ đùa cợt như sau: Thần tượng ước sao đi đứng được. Đem về cung điện dựa long nhan... Ai ngờ Nữ Oa rất linh hiển. Bà nổi giận sai con hồ ly tinh nhập vào nàng Đắc Kỷ và dùng người đẹp này làm xiêu đổ triều đình vua Trụ, mở ra triều đại nhà Châu văn minh rực rỡ.
Diana - chị Hằng Nga của Hy Lạp
Theo thần thoại Hy Lạp thì Diana là con gái của Jupiter [chúa tể càn khôn vũ trụ] và là em ruột của Apollo, thần Mặt trời. Lúc sơ sinh, hai anh em bị kẻ thù là bà tiên ác Junon sai con mãng xà Python săn đuổi phải trốn tránh ngoài hoang đảo đến khi khôn lớn mới gặp được cha. Thấy nàng cực kỳ xinh đẹp, thần Jupiter muốn gả chồng cho con gái và giữ nàng lại thiên đình. Nhưng Diana nhất định không chịu. Nàng chỉ muốn sống độc thân để làm bạn với thiên nhiên. Jupiter nói: "Anh con là Apollo đã làm thần Mặt trời. Vậy ta cho con làm thần Mặt trăng để soi sáng ban đêm và làm trái đất mát dịu. Muốn làm bạn với thiên nhiên, hãy giữ cho trái đất được xanh tươi. Các Nymphes [nữ thần khe suối], nữ thần Flora [thần mùa xuân, làm mặt đất nở hoa], Zephyr [nữ thần gió mát]... sẽ giúp con làm việc đó". Thế còn bà Junon và con ác xà Python ? - Diana hỏi - Không sao. Ta cho con một bộ cung tên. Con sẽ là một thiện xạ đủ sức chống lại mọi ác thú, kể cả Python.
Đối với người phương Tây, Diana là một cái tên đẹp dành cho phụ nữ, cũng giống như người Việt Nam hay lấy tên là Hằng Nga, Nguyệt Nga... vậy.
Việt Nam: Các vị Thánh Mẫu
Ở nước ta có một luồng tín ngưỡng bình dân, tin và thờ cúng các vị Thánh Mẫu. Thánh Mẫu là những vị nữ thần có sự tích và tên gọi khác nhau: Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải... Có một đội quân đông đảo những người đồng bóng, tự xưng là lính của Mẫu. Hoạt động của họ ngoài sự nhảy múa thường kèm những trò mê tín dị đoan, đôi khi gây hậu quả rất nghiêm trọng. Đây là những biến tướng, tôn giáo nào cũng không tránh khỏi. Tuy nhiên qua cách gọi tên các Thánh Mẫu - Mẫu Thiên [trời], Mẫu Địa [đất], Thượng Ngàn [rừng], Thoải [tức thủy: nước] ta có thể nhận ra xuất xứ của tín ngưỡng này là vấn đề thiên nhiên và môi trường. Ở Tháp Bà [Nha Trang] và Điện Hòn Chén [Huế] có thờ một Thánh Mẫu gốc Champa là Po-Nagar, tên Việt hóa là Thiên Y Ana. Theo truyền thuyết, mẫu này là một cô gái tàng hình trong thân cây kỳ nam. Vì vậy những người đi tìm trầm ở miền Trung, trước khi vào rừng thường đến cúng bái Mẫu Thiên Y Ana để cầu may mắn. Ở Nam Bộ có vị Mẫu gốc Khmer gọi là Bà Đen [Néang Khmau], vốn là hóa thân của nữ thần KALI trong đạo Bà la môn. Nữ thần này coi việc mưa nắng, làm cho mùa màng tươi tốt. Sự thờ cúng các Mẫu nói trên rõ ràng xuất phát từ ý thức bảo vệ sự an toàn của môi trường thiên nhiên và tài nguyên phong phú trên trái đất.
Ngày nay con người luôn phải đối mặt với những thảm họa môi trường: tầng ozone thủng lỗ, hiệu ứng nhà kính, hiện tượng La Nina và El Nino... Thế nhưng để bảo vệ trái đất, chúng ta vẫn mới chỉ có một động thái tích cực là vận động ký kết nghị định thư Kyoto [mà các nước “cộm cán” vẫn chưa chịu hưởng ứng].
Liệu có cần cầu cứu các vị thiên thần, Thánh Mẫu nói trên không?
Hoàng Phủ Ngọc Phan