Vội nghe và đánh giá người khác năm 2024
“Rõ ràng để đánh giá được bản thân đã là một điều không hề dễ dàng rồi vậy mà sao đôi khi chúng ta dễ dàng đánh giá một người khác quá, nhất là qua vẻ bề ngoài hay những gì họ thể hiện ra ngoài“. Đây là một câu mình từng viết trong bài Mổ xẻ về sự khiêm nhường. Show Chắc hẳn không ít lần bạn đã từng bị đánh giá và cũng không ít lần bạn đánh giá những người khác. Vậy tại sao? Tại sao chúng ta lại hay dễ dàng đánh giá người khác? Câu hỏi này nó cứ luẩn quẩn mãi trong tâm trí mình. Vì vậy trong bài viết này mình sẽ đi tìm câu trả lời. Vì biết anh em Tinh Tế ngại đọc nên mình sẽ cắt bớt những phần râu ria, còn bài viết full mình có đăng tải lên website của mình. Nhưng đây vẫn là một bài khá dài, nên anh em chịu khó đọc nhé, các định dạng nghe, nhìn, sẽ được cập nhật sớm thôi Trước khi đi phân tích sâu hơn về vấn đề này, mình muốn phân biệt rạch ròi một chút về ý nghĩa của từ đánh giá (assessment) và phán xét (judgment) vì phần lớn chúng ta vẫn đang sử dụng từ đánh giá theo cả 2 ý nghĩa assessment và judgment tuỳ vào từng bối cảnh Đây là một đặc điểm thú vị của tiếng Việt, một từ có nhiều nghĩa và có nhiều từ cùng chỉ một ý nghĩa. Từ judgment chúng ta có thể dịch là đánh giá hay phán xét đều được. Ví dụ như một câu nói quá quen thuộc “Don’t judge the book by its cover” chúng ta vẫn hay dịch là “Đừng đánh giá quyển sách qua trang bìa” Phân biệt giữa đánh giá (assessment) và phán xét (judgment)Trích dẫn trong bài viết của GS. TS. Nguyễn Văn Tuấn [1] “Chúng ta cần phải phân biệt giữa assessment (đánh giá) và judgment (phán xét). Đánh giá là một phát biểu mang tính mô tả về sự kiện hay sự vật trong tâm thế trung dung và khách quan; Còn phán xét là một phát biểu về ý kiến cá nhân và trong tâm thế chủ quan. Đánh giá có thể xem là một cách tiếp cận khoa học, còn phán xét là dựa trên cảm tính và tự thị” và “Tóm lại, đánh giá có hàm ý tích cực, còn phán xét có hàm ý tiêu cực” Vài câu văn trên đã đúc kết những gì mình muốn trình bày trong phần này. Hầu hết khi chúng ta đang ‘đánh giá’ một ai đó, thực chất đa phần chúng ta đang phán xét họ vì hầu như những ‘đánh giá’ của chúng ta chỉ có rất ít thông tin đầu vào đến từ chủ thể, còn lại là dựa trên cảm tính, giả định, và tự thị của chính bản thân. Phán xét thường được dựa trên giả định rằng “ta đúng, người sai” cùng giả định mình biết một chút gì đó về đối tượng, dù thực tế không phải như vậy. Khi đưa ra lời phán xét, người phát biểu đặt mình ở vị trí cao hơn và thường có thái độ trịch thượng, không có sự thông cảm mà chỉ là một sự chỉ trích và chê bai. Người phán xét tự cho rằng mình có tài, còn đối tượng là bất tài, hay nói chung là “mình đúng và đối tượng sai”. [1] Trong bài viết này, mình sẽ dùng cả 2 từ đánh giá và phán xét. Tuy nhiên, mình sẽ dùng từ ‘đánh giá’ nhiều hơn vì nghe đỡ nặng nề hơn, nhưng ý nghĩa của từ ‘đánh giá’ mình dùng trong bài các bạn hãy hiểu theo nghĩa của từ phán xét (judgment) Tất cả chúng ta đều đánh giá lẫn nhau. Chúng ta đánh giá hành động của nhau, đánh giá lời nói của nhau. Chúng ta thích dán nhãn cho mọi người. Chúng ta đánh giá mọi người theo trình độ học vấn, tuổi tác, chủng tộc, tôn giáo, giới tính, ngoại hình, thu nhập, tầng lớp, hành vi… Việc đánh giá cứ lặp đi lặp lại. Nó ở khắp mọi nơi và ở mọi hình thức. Lý do cho việc này là gì? [2]Nguyên nhânMình có tham khảo ở một số nguồn [1],[2],[3] và tổng kết một số lý do vì sao chúng ta lại hay đánh giá người khác như sau: Sự bất an: Đây là lý do lớn nhất khiến mọi người đánh giá. Nếu chúng ta không hài lòng với con người của mình, chúng ta có xu hướng hạ thấp người khác để khiến chúng ta cảm thấy tốt hơn về bản thân. Nỗi sợ: Chúng ta kéo ai đó xuống để cảm thấy tốt hơn bởi vì chúng ta sợ hãi. Chúng ta đánh giá bằng cách giảm thiểu những gì họ có hoặc đã đạt được bằng cách nhấn mạnh những vào những gì họ không có, khiến chúng ta cảm thấy tốt hơn về bản thân. Chúng ta cho rằng, người này là một mối đe dọa nên chúng ta cần giảm thiểu mối đe dọa đó. Niềm kiêu hãnh: Đánh giá người khác đem lại cho chúng ta cảm giác mình vượt trội. Chúng ta đánh giá người khác chỉ để cảm thấy tốt hơn về những gì chúng ta đang làm hoặc không làm. Sự đánh giá của chúng ta lúc này đến từ sự quan trọng hoá bản thân Sự ghen tị: Chúng ta cảm thấy cay đắng về lợi thế, thành công hay tài sản của ai đó,… Đánh giá dạng này thường đến từ sự oán giận vì ai đó có thứ mà chúng ta không có, chúng ta nghĩ họ chẳng làm gì xứng đáng với điều họ có Sự cô đơn: Khi chúng ta cô đơn, chúng ta hay dùng cách đánh giá người khác để tìm cách kết bè bạn với những người hay đánh giá. Nhưng đó là kiểu kết bạn tiêu cực, tức cả đám chỉ tụ tập để nói xấu và chỉ trích mà không làm gì tích cực Và có thể còn nhiều nguyên nhân khác nữa mà mình có thể bỏ sót. Nhưng điểm chung của những lý do này, nếu các bạn để ý, đó là hầu hết lý do chúng ta đánh giá người khác lại đến từ chính cảm xúc và cảm nhận của chính chúng ta. Vì vậy, những lý do trên có lẽ vẫn chưa phải là nguyên nhân sâu xa của vấn đề. Nguyên nhân sâu xa hơnMình có tìm được vài bài viết hay [4], [6] về nguyên nhân sâu xa của việc đánh giá người khác Việc đánh giá rất dễ dàng và không đòi hỏi nhiều suy nghĩ hay lý luận. Bộ não của chúng ta được lập trình để đưa ra những đánh giá tự động về hành vi của người khác mà không cần tốn nhiều thời gian hay năng lượng như việc thấu hiểu mọi thứ chúng ta thấy. Đánh giá nếu hiểu đơn giản là khi chúng ta tạo ra một hệ thống phân cấp để phân biệt giữa tốt hơn và kém hơn, cấp cao hơn hay cấp thấp hơn, đẹp hơn hay xấu hơn… để xác định giá trị cho mọi thứ chúng ta thấy và mọi người chúng ta gặp. Ngoài ra chúng ta luôn có một thôi thúc bẩm sinh để bản thân trở nên đúng đắn, để trở nên tốt hơn, để trở nên vượt trội. Chúng ta thường có quan điểm về thế giới xung quanh theo hệ nhị phân và điều đó khiến chúng ta phải đúng hoặc sai, phải tốt hoặc xấu và vì vậy chúng ta sẽ thường đánh giá theo cơ chế nhị phân đó [4] Có hai lý thuyết trong tâm lý học giải thích về hiện tượng đánh giá là lý thuyết quy kết và sự phản chiếu. Lý thuyết quy kết (Attribution Theory)Con người được thúc đẩy bởi việc gán nguyên nhân cho hành động và hành vi của họ. Trong tâm lý xã hội, quy kết là quá trình mà chúng ta giải thích nguyên nhân của hành vi và sự kiện. Quy kết là những suy nghĩ của chúng ta về người khác giúp chúng ta hiểu tại sao mọi người lại làm những việc họ làm Nhưng vấn đề của việc quy kết đó là nó cũng tồn tại những thành kiến (bias). Và thông thường, chúng ta tập trung vào hành vi, bỏ qua tình huống hoặc bối cảnh hoặc hoàn cảnh dẫn đến hành vi đó. Vì thế những đánh giá của chúng ta thường không chính xác vì lượng thông tin để quy kết của chúng ta quá ít và không đủ, không phản ánh thực tế, chứa nhiều thành kiến cá nhân [4] Sự phản chiếu (Projection)Theo nhà tâm lý học, bác sỹ tâm thần người Thuỵ Sỹ Carl Jung, “Mặc dù tâm trí có ý thức của chúng ta đang né tránh những sai sót của chính mình, nhưng chúng vẫn muốn giải quyết chúng ở mức độ sâu hơn, vì vậy chúng ta phóng đại những sai sót đó ở người khác”. Chúng ta chỉ có thể nhìn thấy ở người khác những gì chúng ta có bên trong chính mình. Jung nói rằng trong chúng ta có một cái bóng. Cái bóng này là mặt tối không xác định và vô thức trong tính cách của chúng ta. Theo Jung, cái bóng – mang tính bản năng và phi lý trí – có xu hướng phóng chiếu tâm lý, trong đó sự kém cỏi và thiếu hụt của cá nhân được phải chiếu khi chúng ta nhận thức sự kém cỏi và thiếu hụt ở người khác [4] Nhà tâm lý học người Mỹ gốc Anh Raymond Cattell, nổi tiếng với nghiên cứu về tâm lý học, đã xác định 16 khía cạnh tính cách mà tất cả chúng ta đều sở hữu (trong bài viết trên website mình có liệt kê 16 đặc điểm tính cách này). Tất cả các tính cách của chúng ta thực sự được tạo thành từ những đặc điểm giống nhau; chúng ta chỉ khác nhau ở mức độ mà mỗi đặc điểm được thể hiện. Theo Cattell, mọi người chỉ đơn giản thể hiện những đặc điểm này theo những cách khác nhau, vào những thời điểm khác nhau và trong những lĩnh vực khác nhau trong cuộc sống của họ. Một số có thể chiếm ưu thế, và một số có thể không hoạt động. Khi chúng ta đánh giá ai đó về đặc điểm nào đó, chúng ta thực sự đang đánh giá chính mình khi mà chúng ta chưa hoàn toàn sở hữu hoặc chấp nhận đặc điểm đó trong chúng ta [4] Tóm lại, nguyên nhân sâu xa hơn của việc vì sao chúng ta thường hay dễ dàng đánh giá người khác là:
Khi chúng ta đánh giá, nó phản ánh người khác hay chính chúng ta?Thế giới xung quanh chúng ta là tấm gương phản chiếu của chúng ta và việc đánh giá ai đó không xác định họ là ai – nó xác định chúng ta là ai. Thông thường, những điều chúng ta ghét và phán xét ở người khác lại phản ánh những điều chúng ta không thể chấp nhận về bản thân. Thước đo chúng ta sử dụng cho chính mình là thước đo chúng ta sử dụng cho thế giới. Cách bạn đánh giá bản thân chính là cách bạn đánh giá người khác và cách bạn cho rằng người khác đánh giá mình [6] Mọi thứ khiến chúng ta khó chịu về người khác có thể dẫn chúng ta đến sự hiểu biết về bản thân, nhận thức về bản thân. Những gì chúng ta thấy ở người khác thường là những gì chúng ta thấy ở chính mình, và điều khiến chúng ta khó chịu ở người khác có thể là điều chúng ta không thích ở chính mình. Đó là lý do tại sao những người nghĩ rằng họ xấu xí tìm kiếm tất cả những gì xấu xí của những người xung quanh họ. Và tại sao những người lười biếng và chểnh mảng cũng tìm kiếm tất cả những thứ là lười biếng và chểnh mảng của người khác. Đó là lý do tại sao các quan chức tham nhũng chọn tham nhũng: bởi vì họ cho rằng những người khác cũng tham nhũng như họ. Đó là lý do tại sao những kẻ gian lận chọn gian lận: bởi vì họ cho rằng những người khác cũng sẽ gian lận nếu có cơ hội. Đó là lý do tại sao những người không thể tin tưởng người khác là những người không được người khác tin tưởng [6] Đánh giá là tương đối, đánh giá của chúng là là sự so sánh hoặc xác nhận liên tục của chúng ta về mọi thứ mà chúng ta cảm nhận được với những gì chúng ta tin tưởng. Niềm tin và thước đo của chúng ta có thể là một chức năng của các đặc điểm tính cách, điều kiện của chúng ta (ở nhiều cấp độ như xã hội, văn hóa hoặc tôn giáo) và kinh nghiệm sống của chúng ta. Vậy nên, đánh giá của chúng ta không bao giờ là tuyệt đối và đương nhiên nó khó có thể đúng với người khác vì họ cũng sẽ có đặc điểm, điều khiện hay thước đo khác với chúng ta. [4],[6] Những ảnh hưởng của việc đánh giá, phán xétKhi chúng ta đánh giá hay phán xét một cách quá nhanh, chúng ta sẽ mất cơ hội để thấu hiểu toàn bộ tình huống hoặc những sự thật chưa được biết đến [4]. Hay nói một cách khác là chúng ta đưa ra nhận định quá nhanh dựa trên một số ít những thông tin đầu vào và bổ sung sự thiếu hụt thông tin bằng thiên kiến sai lệch của chúng ta sẽ khiến chúng ta không nhìn thấy bức tranh toàn cảnh hay toàn bộ sự thật. Thói quen đánh giá, phán xét có một tác động xấu tích luỹ tạo ra một thế giới tiêu cực. Trong xã hội, có những người hình như không khen ai, mà chỉ biết chê bai. Đối với họ ai cũng xấu, ai cũng dở, ai cũng có vấn đề. Dường như họ chỉ sống nhờ chỉ trích người khác mà không nhìn lại bản thân. Họ là những người tích cực tạo ra một thế giới tiêu cực. Trong cái nhìn của họ, thế giới này có lẽ chỉ toàn những người xấu [1]. Chúng ta hãy thử nhìn lại cộng đồng xung quanh chúng ta (ngay trên Tinh Tế này, MXH FB, cộng đồng mạng nói chung, xóm, làng, tổ dân phố, phường xã, quận huyện, tỉnh thành phố, quốc gia) xem liệu có đang bị ảnh hưởng bởi ‘văn hoá’ chê bai và chỉ trích quá nặng nề không. Để không đánh giá người khácĐánh giá là một hành động thiên về bản năng của con người vì vậy sẽ thật sáo rỗng khi nói “Đừng đánh giá người khác” vì mọi nỗ lực chống lại bản năng hầu như là vô ích. Thay vào đó, chúng ta có thể học cách trở nên đánh giá có nhận thức hơn, chuyển dần từ judgment sang assessment. Chúng ta cũng có thể đánh giá mang tính tán dương và rộng lượng hơn về thế giới xung quanh theo bản chất của nó, thay vì cố gắng điều chỉnh nó theo quan điểm của chúng ta: [4]
Nếu bạn đã nhận ra mình hay đánh giá ai đó, thứ gì đó quá nhanh của mình, đây là một số mẹo để bỏ thói quen này: [3]
|