Giáo sư Trần Ngọc Thêm Tiên học lễ

GS Trần Ngọc Thêm: Nhiều người hiểu sai ý tôi nói!

[NLĐO]- “Tôi đề xuất bỏ cách nói “tiên học lễ” chứ không phải bỏ học lễ. Chuẩn mực giáo dục của con người xưa nay luôn phải bao gồm hai vế là đức và tài, phẩm chất và năng lực, không thể bỏ mặt nào”- GS Trần Ngọc Thêm lý giải.

• Không còn "Tiên học lễ, hậu học văn" thì sẽ là gì?

• Không thể bỏ "Tiên học lễ, hậu học văn"!

• Tiên học lễ, hậu học hát

• Tiên học lễ, hậu học... bóng đá

- Phóng viên: Giáo sư có biết vì sao dư luận lại có những phản ứng trái chiều liên quan việc ông đề xuất bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn"?

+ GS-TSKH Trần Ngọc Thêm: Tại Hội thảo giáo dục 2021 do Ủy ban Văn hóa, giáo dục của Quốc hội tổ chức ngày 21-11, tôi đã trình bày báo cáo với tư tưởng tổng thể là xây dựng một xã hội phát triển, được cụ thể hóa bằng sáu mục tiêu: Học để làm việc, Học để sáng tạo, Học trung thực, Học làm người, Học chung sống, và Học để tổ chức. Trong đó, học để sáng tạo là mục tiêu cao nhất.

Trọng tâm của báo cáo là nói về việc xây dựng con người sáng tạo, mà để có con người sáng tạo thì trước hết cần xây dựng con người chủ động và trung thực.

Tuy nhiên, sau hội thảo, do dư luận chủ yếu tập trung thảo luận về đề xuất bỏ cách nói "Tiên học lễ, hậu học văn" chỉ là một ý rất nhỏ liên quan đến việc xây dựng môi trường phát huy tính chủ động và sáng tạo, cho nên đã không thấy được tư tưởng trọng tâm, lại càng không thấy được tư tưởng tổng thể của báo cáo.

GS-TSKH Trần Ngọc Thêm

Riêng về đề xuất bỏ cách nói "Tiên học lễ, hậu học văn" thì bên cạnh nhiều người đã hiểu đúng, cũng có không ít bạn đọc đã không đọc kỹ, dẫn đến hiểu sai ý kiến của tôi, khiến cho cuộc thảo luận bị đẩy đi quá xa.

- Ông có thể nói rõ hơn ý của ông đã phát biểu, thưa giáo sư?

+ Trước hết là tôi đề xuất bỏ cách nói "tiên học lễ" chứ không phải bỏ việc học lễ. Chuẩn mực giáo dục của con người xưa nay luôn luôn phải bao gồm hai vế là đức và tài, phẩm chất và năng lực, không thể bỏ mặt nào. Trong sáu mục tiêu giáo dục mà chúng tôi đã nêu trên có mục tiêu "Học làm người" – đó là cái gì nếu không phải là học đức, rèn phẩm chất, trong đó có phần của "học lễ"?

Thứ hai là sự khác biệt trong cách hiểu về chữ "Lễ". Trong khi chúng tôi xuất phát từ cách hiểu được ghi nhận trong các từ điển, các sách vở chính thống thì những người phản bác lại hiểu "Lễ" rộng ra là đạo đức, là nhân cách.

Thế nhưng trong ngôn ngữ hàng ngày chúng ta đâu có hiểu như vậy mà vẫn nói "làm lễ" [là "nghi thức"], "dâng lễ" [là "đồ cúng, biếu"], "giữ lễ" [là "tôn kính người trên"]. Tiếng Việt giàu đẹp và phong phú, xin cứ đường hoàng dùng các từ "đạo đức", "nhân cách" một cách chính danh, không có lý do gì để phải giữ lại lối nói cũ mà hiểu theo nghĩa mới – làm như vậy chỉ khiến cho các khái niệm bị đánh tráo, làm cho mọi sự trở nên rối loạn một cách không cần thiết, thực chất vẫn duy trì cách hiểu "giữ lễ" là "tôn kính người trên" theo kiểu phục tùng một chiều, bóp chết năng lực sáng tạo.

Thứ ba là nỗi lo rằng nếu bỏ khẩu hiệu "tiên học lễ" thì lớp trẻ sẽ không còn coi trọng đạo đức nữa, xã hội sẽ suy thoái. Lâu nay ta chẳng vẫn đang duy trì khẩu hiệu này ở khắp nơi đó sao? Vậy tại sao đạo đức vẫn suy thoái, trong học đường vẫn liên tiếp xảy ra các sự cố? Phương Tây không có khẩu hiệu "tiên học lễ" sao xã hội vẫn ổn định và phát triển khá toàn diện?

Sở dĩ như vậy là vì mọi người đều tôn trọng pháp luật, không có vùng cấm, không có người đứng ngoài và đứng trên pháp luật. Ở Việt Nam, chúng ta cũng đang cố gắng làm như vậy. Tôi tin rằng khi nào pháp luật được thực thi nghiêm minh và đều khắp, mọi người phạm pháp như nhau đều bị xử lý như nhau, người chống tiêu cực không bị trù dập… thì "tiên học lễ" sẽ trở nên thừa.

- Một số người đặt vấn đề là bỏ "tiên học lễ" thì sẽ thay vào đó bằng khẩu hiệu gì?

+Nhiều người có nhận xét là ở nước ngoài rất ít dùng khẩu hiệu; khẩu hiệu là một biểu hiện khá điển hình của bệnh hình thức, bệnh phong trào.

Hiện nay trong văn bản 282 năm 2017 về việc đẩy mạnh xây dựng môi trường văn hóa trong trường học, Bộ GD-ĐT đã đưa ra những định hướng khẩu hiệu đa dạng phù hợp với từng cấp học. Đó chính là một cách để tăng quyền chủ động và sáng tạo cho các cơ sở.

Để chủ động và sáng tạo, để xây dựng một xã hội phát triển, cả người trên lẫn người dưới đều cần phải nỗ lực vượt lên chính mình.

Tại hội thảo "Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục - đào tạo" do Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội tổ chức ngày 21-11, GS Trần Ngọc Thêm [Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐH Quốc gia TP HCM] đã gây chú ý khi nêu quan điểm: "Xã hội muốn phát triển thì điều quan trọng là cần phải có con người sáng tạo, mà để có con người sáng tạo thì trước hết phải có con người chủ động".

GS Trần Ngọc Thêm đề xuất: "Cần bắt đầu từ việc thay đổi quan niệm, không sử dụng những cách biểu đạt mang tính thụ động như "con ngoan trò giỏi" [ngoan theo nghĩa ‘dễ bảo, vâng lời’, giỏi theo nghĩa ‘thuộc bài’]. Cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo".

GS Trần Ngọc Thêm cũng nhấn mạnh: "Chừng nào còn đề cao chữ "lễ" để ràng buộc người học, còn đề cao quá mức vai trò của người thầy, của đáp án thì tư duy phản biện sẽ không thể phát triển, không thể có xã hội phát triển".

Quan điểm trên của GS Trần Ngọc Thêm đã dẫn đến nhiều phản ứng trái chiều.

Huy Lân

Giáo sư Trần Ngọc Thêm đề nghị xóa bỏ khẩu hiệu ‘tiên học lễ, hậu học văn’ khiến dư luận dậy sóng. Giáo sư Trần Ngọc Thêm đã có nhầm lẫn gì?

Giáo sư Trần Ngọc Thêm.

Giáo sư Trần Ngọc Thêm năm nay 70 tuổi. Nhiều năm gắn bó với Trường Đại học KHXH&NV TP.HCM, giáo sư Trần Ngọc Thêm có học vị Tiến sĩ và có những cuốn sách tiêu biểu là “Cơ sở văn hóa Việt Nam”, “Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam”...

Giáo sư Trần Ngọc Thêm cũng có một thời gian làm ủy viên Hội đồng Giáo sư Nhà nước. Tên tuổi giáo sư Trần Ngọc Thêm khá được đồng nghiệp và học trò nể trọng.

Tại hội thảo “Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục đào tạo” do Ủy ban Văn hóa, giáo dục của Quốc hội tổ chức ngày 21/11, giáo sưTrần Ngọc Thêm trình bày thêm luận có tên gọi “Xây dựng văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục và đào tạo”. Trong đó, giáo sư Trần Ngọc Thêm mạnh dạn kiến nghị: “Cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn” để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo”.

Câu răn dạy “tiên học lễ, hậu học văn” đã được cha ông truyền lại, có tội tình gì mà giáo sư Trần Ngọc Thêm muốn xóa bỏ? Giáo sư Trần Ngọc Thêm lý giải khá tỉ mỉ, rằng: Sáng tạo thuộc về tài năng trong khi xã hội Việt Nam truyền thống hướng đến ổn định nên không hướng đến tài năng mà đề cao chữ lễ, “tiên học lễ hậu học văn”, đề cao sự phục tùng. Trong khi đó, để có con người sáng tạo, cần thực hiện dân chủ trong giáo dục, cần thay đổi quan niệm về người thầy từ việc truyền thụ kiến thức sang việc hướng dẫn người học sáng tạo và tự chịu trách nhiệm về sự sáng tạo của mình.

Theo giáo sư Trần Ngọc Thêm, chừng nào còn đề cao chữ “lễ” để ràng buộc người học, còn đề cao quá mức vai trò của người thầy, của đáp án thì tư duy phản biện sẽ không thể phát triển, không thể có xã hội phát triển. Phẩm chất thường đánh giá cao trong văn hóa Việt Nam không phải là tính tiên phong hay sự tự tin mà là sự khiêm tốn và khiêm tốn theo cách hiểu không phải là đánh giá đúng mình mà là nhún nhường, hạ thấp mình. 

Chữ “lễ” cản trợ tiến bộ, giáo sư Trần Ngọc Thêm nhấn mạnh, vì xã hội truyền thống của Việt Nam là “xã hội âm tính”, ưa ổn định nên mục tiêu đào tạo là xây dựng mẫu người thừa hành với căn bệnh thụ động, khép kín, với thói cào bằng, đố kỵ và thói dựa dẫm ỷ lại. 

Bản chất “âm tính” của văn hóa và người thừa hành là nguồn gốc của căn bệnh thụ động, khép kín, bảo thủ. Người Việt ngày nay đã bớt thụ động hơn xưa, song nhìn trong tổng thể thì cho đến nay, tính thụ động vẫn còn là một đặc trưng chủ đạo của người Việt. Thêm vào đó, tính cộng đồng cùng áp lực của số đông, sự “dìm hàng”, “ném đá” của cộng đồng giáng xuống đầu những người đi tiên phong như một sự cảnh cáo đã giết chết mọi sự tích cực. Ở Việt Nam, phẩm chất thường được đánh giá cao không phải là “sự tự tin”, và càng không phải là “tính tiên phong”, mà là “sự khiêm tốn”.

Nếu không đề cao "tiên học lễ" thì giá trị "hậu học văn" còn lại gì?

Ý tưởng táo bạo về việc đưa khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn” ra khỏi môi trường giáo dục của giáo sư Trần Ngọc Thêm, ngay lập tức đón nhận sự phản ứng gay gắt của nhiều giới, nhiều ngành. Giáo sư Trần Ngọc Thêm đã sai ở điểm nào chăng?

Tiến sĩ Lý Quí Trung cho rằng, giáo sư Trần Ngọc Thêm đã nhầm lẫn về chữ “lễ”. Chữ “lễ” trong “tiên học lễ, hậu học văn” cần phải nhìn nhận thấu đáo hơn, sâu sắc hơn.

Tiến sĩ Lý Quí Trung đang là Giáo sư của Đại học Western Sydney- Úc, phân tích: Bất kỳ câu tục ngữ nào dù có hay và đúng cách mấy đi nữa cũng có một số mặt không đúng hoặc hạn chế nếu nhìn ở một góc độ nào đó, và mức độ phản biện dành cho nó có giao động theo sự phát triển cập nhật của xã hội. Câu “tiên học lễ, hậu học văn” cũng không là một ngoại lệ. Nhưng ý nghĩa lớn nhất của nó thì dường như vẫn giữ nguyên giá trị, đó là làm gì thì làm, học gì thì học, giỏi giang bao nhiêu đi nữa cũng phải có đạo đức, nhân cách, biết đối nhân xử thế thì mới thành công đúng nghĩa. Nói khác đi, học lễ và học văn, hay tu dưỡng nhân cách và kiến thức là công việc xảy ra song song cả đời.

Tiến sĩ Lý Quí Trung năm nay 55 tuổi.

Quan điểm kết nối yếu tố “khiêm tốn”, “lễ phép”, “nhún nhường” với yếu tố “thiếu tự tin”, “thiếu sáng tạo”, “không dám làm nên sự khác biệt” xem ra chưa được ổn lắm. Người Nhật nổi tiếng là ăn nói, cư xử vô cùng lễ phép, lúc nào cũng biết trên biết dưới, chào hỏi nhau là cuối đầu hay cuối người rạp xuống nhưng đâu có ngăn họ tự tin, nói ra chính kiến của mình. Bao nhiêu phát minh hay ho trên thế giới cũng là của người Nhật.

Còn nói về tính nhường nhịn, thì người Nhật cũng là số một, bởi vậy trên thế giới chỉ có người Nhật mới cho rằng đứa con sinh đôi nào được đẻ ra trước là làm em - chứ không phải làm anh. Đơn giản vì đứa con sinh đôi đẻ ra sau đã nhường cho em mình ra trước! Do đó, sự nhường nhịn đối với người Nhật là cao chứ không phải là thấp, là tự tin chứ không phải là e dè, yếm thế. Và như ai cũng biết, nền kinh tế nước Nhật thuộc loại hàng đầu của thế giới.

Cho nên, ý nghĩa của từ “lễ” trong câu tục ngữ “tiên học lễ, hậu học văn” có thể nhìn từ nhiều góc độ khác nhau và nó cũng cần được bổ sung, định nghĩa lại cho bắt kịp với thời đại - nếu ý nghĩa cổ điển, truyền thống của nó có thể thiếu sót.

Và một trong những ý nghĩa cập nhật thú vị của chữ “lễ” ở đây có thể là cách ứng xử với những người xung quanh, với đồng nghiệp, bạn bè, đối tác, cấp trên, cấp dưới và với cộng đồng, xã hội nói chung. Đó chính là kỹ năng mềm [“soft skill”] góp phần làm nên sự thành công của một con người.

Cho nên câu tục ngữ trên suy cho cùng vẫn còn nguyên giá trị và rất thời thượng, nhưng có điều nó cần được hiểu một cách cập nhật và rộng rãi hơn so với ý nghĩa quen thuộc, truyền thống. Nếu không sẽ mất đi phần lớn tác dụng, nếu không muốn nói là phản tác dụng.