Khi nào cần chỉ định đo mật độ xương bằng phương pháp DXA
Skip to content
Show Trang chủ » Bệnh học đau » Chẩn đoán cận lâm sàng » Đo mật độ xương bằng phương pháp DEXA Hiện nay trên thế giới đã thống nhất dùng máy đo mật độ xương bằng phương pháp DEXA (máy dùng tia X năng lượng kép) được coi là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán loãng xương. Siêu âm (Ultrasound): thường được sử dụng trong chẩn đoán ban đầu. Nếu kết quả siêu âm cho thấy mật độ xương thấp thì DEXA được sử dụng để xác nhận lại kết quả. Siêu âm sử dụng sóng âm để xác định mật độ xương (thường là xương gót). Phương pháp siêu âm nhanh, không gây đau và không sử dụng chất phóng xạ như trong phương pháp X quang nhưng không đo được mật độ xương của các xương gần rạn, gãy do loãng xương như cổ xương đùi và xương sống. Đo hấp phụ năng lượng tia X kép (Dual Energy Xray Absorptiometry- DEXA): Sử dụng hai chùm tia X hướng vào một số vị trí nào đó của cơ thể như cột sống, cổ xương đùi hay toàn bộ cơ thể và đo năng lượng của chùm tia đó khi nó ra khỏi cơ thể. Lượng mỗi chùm tia bị cản bởi xương và các mô mềm được so sánh với nhau. Đo hấp phụ năng lượng tia X đơn (Single-energy Xray absorptiometry – SXA) có thể được sử dụng nhưng không thông dụng bằng DEXA. Đo hấp phụ năng lượng quang phổ kép (Dual Energy Photon Absorptiometry- DPA) ( Sử dụng chất phóng xạ để sản sinh bức xạ và có thể đo mật độ xương ở xương hông và xương sống. DPA cũng sử dụng liều xạ thấp nhưng thời gian thực hiện chậm hơn các phương pháp khác) Đo hấp phụ năng lượng quang phổ đơn (Sing le Energy Photon Absorptiomtry- SPA) Quantitative computed tomography (QCT là một dạng của CT để đo mật độ xương cột sống (đốt sống). Một loại QCT có tên peripheral QCT (pQCT) sử dụng để đo mật độ xương ở chi (như xương cổ tay). QCT ít được áp dụng vì giá thành cao, sử dụng liều xạ cao và kém chính xác hơn DEXA, P-DEXA hay DPA. Về nguyên lý hoạt động, DEXA scan dùng 2 tia X năng lượng thấp (low-energy X-rays), hầu như không phát tán phóng xạ và rất an toàn, không cần biện pháp bảo hộ đặc biệt đối với bệnh nhân và nhân viên y tế. Thiết bị chiếu tia X từ hai nguồn khác nhau đi qua vùng xương cần đo đậm độ. Xương sẽ hấp phụ một lượng xác định tia X và một phần sẽ đi xuyên qua, mật độ xương càng cao, tia X đi xuyên qua nó càng ít. Bằng cách dùng hai nguồn phát tia X thay vì một sẽ cải thiện đáng kể độ chính xác trong đo mật độ xương. Hiện nay đo mật độ xương bằng phương pháp DEXA được coi là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán loãng xương. Có ba kiểu máy đo mật độ xương: Máy DEXA trung tâm (Central DEXA devices) là những thiết bị lớn có thể đo mật độ xương trục như cột sống, xương chậu, cổ xương đùi. Máy DEXA ngoại biên (Peripheral DEXA devices) là những thiết bị nhỏ hơn, có thể di chuyển được, dùng để đo mật độ xương ngoại vi như cổ tay, gót chân hoặc ngón tay. Máy DEXA toàn thân (Whole Body DEXA system): Máy đo mật độ xương Medix DR của hãng Medilink (Pháp) tại Khoa Phục hồi chức năng, Bệnh viện Quân y 354 cho phép đo mật độ xương toàn thân, cả trung tâm (cột sống và cổ xương đùi 2 bên) và ngoại vi (xương cẳng tay 2 bên). Người ta dùng máy DEXA để đo mật độ xương BMD g/cm2 và khối lượng xương (Bone Mass Content – BMC). Tuy nhiên, bản thân chỉ số mật độ xương BMD không được dùng trực tiếp để đánh giá tình trạng giảm mật độ xương, mà nó được so sánh với BMD trung bình của những người cùng đặc tính trong quần thể (theo chỉ số Z-score) hoặc so với BMD trung bình của những người trẻ tuổi có khối lượng xương đạt đỉnh trong cộng đồng (theo chỉ số T-score). – T-score được dùng để chẩn đoán loãng xương, nó là độ lệch chuẩn của mật độ xương người được đo so với mật độ xương ở lúc phát triển cao nhất, ở khoảng 20-30 tuổi (hay còn gọi là Standard deviations viết tắt là SD ). Công thức tính T-score: T-score = ( BMDi – pBMD ) / SD Trong đó:
Theo WHO 1994, loãng xương được định nghĩa dựa trên mật độ chất khoáng của xương được đo bằng phương pháp DEXA và thông qua chỉ số T-score như sau:
Đánh giá loãng xương qua chỉ số T-score– Ngoài T-score ra thì còn Z-score cũng được dùng trong chẩn đoán loãng xương, đó là độ lệch chuẩn của mật độ xương người được đo so với mật độ xương của những người cùng giới tính, tuổi, màu da, trọng lượng (những người cùng đặc tính trong quần thể). Chỉ số này có tác dụng gợi ý chẩn đoán loãng xương thứ phát do mất xương nhiều. Z-score được tính theo công thức: Z-score = (BMDi – AMM) / SD Trong đó:
Người bệnh có Z-score thấp có nghĩa là có nguyên nhân khác làm mất xương ngoài yếu tố sinh lý (mãn kinh và tuổi). Ví dụ như ở nam giới thấp hơn 50 tuổi và phụ nữ chưa mãn kinh mà chỉ số Z-score bằng -2,0 thì có nghĩa là người đó có mật độ xương thấp hơn 2 SD với những người có cùng thuộc tính nên cần tìm nguyên nhân loãng xương thứ phát. Ngoài ra Z-score còn được dùng để kiểm tra tình trạng tăng trưởng của xương trẻ em trong các giai đoạn phát triển. Trong lâm sàng, người ta không sử dụng T-score cho những người dưới 50 tuổi do các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những trường hợp có loãng xương khi chưa đến 50 tuổi là do một nguyên nhân thứ phát (mãn kinh sớm, cường giáp, cường cận giáp, bệnh lý xương khớp, sử dụng corticoid kéo dài…), khi đó sử dụng tiêu chuẩn Z-score =< -2 thì được chẩn đoán là loãng xương thứ phát. Đối với người < 20 tuổi, không chẩn đoán là loãng xương mà chỉ được chẩn đoán là “mật độ xương thấp so với tuổi”, khi đó cũng không sử dụng T-score mà chỉ sử dụng Z-score. Phân tích kết quả trên máy đo mật độ xương DEXA Medix DR4. Chỉ định và chống chỉ định đo mật độ xương bằng phương pháp DEXAChỉ định đo tầm soát: – Tất cả phụ nữ trên 65 tuổi và nam giới trên 70 tuổi, dù có hay không có các yếu tố nguy cơ loãng xương. – Tất cả những phụ nữ tiền mãn kinh, sau mãn kinh và nam giới trên 50 tuổi có yếu tố nguy cơ loãng xương, bao gồm:
– Những người trưởng thành có bệnh lý gây mất xương như viêm khớp dạng thấp, viêm cột sống dính khớp, hoặc dùng thuốc nhóm glucocorticoid ≥ 5mg/ngày, kéo dài ≥ 3 tháng. – Phụ nữ sử dụng hormon thay thế trong thời gian dài. – Mãn kinh hay đã cắt buồng trứng trước 40 tuổi. – Sau phẫu thuật thay khớp một thời gian để đánh giá tiên lượng. Chỉ định đo bắt buộc: – Khi chẩn đoán bước đầu Loãng xương trên lâm sàng và X quang, đo mật độ xương bằng DEXA được chỉ định để chẩn đoán xác định:
– Đo mật độ xương để theo dõi kết quả điều trị cho những người đang điều trị loãng xương. Chống chỉ định: – Phụ nữ có thai: không có thông tin về mức độ gây hại của phương pháp DEXA đối với thai nhi, tuy nhiên để an toàn tốt nhất không áp dụng với thai phụ. – Bệnh nhân sử dụng các chất sau trong 7 ngày: thuốc cản quang chứa iod, Baryt, đồng vị phóng xạ. 5. Máy đo mật độ xương Medic DR của hãng Medilink (Pháp)Máy đo mật độ xương Medix DR, Medilink (Pháp) tại Khoa Phục hồi chức năng Bệnh viện Quân y 354 là máy đo DEXA toàn thân thế hệ mới nhất, có thể đo mật độ khoáng trong xương (BMD) của cột sống, hông, cẳng tay và các thành phần khác của cơ thể. Những tính năng của Medix DR:
(Lưu ý: Việc đáp ứng với các liệu trình điều trị, máy, thiết bị trợ giúp là khác nhau tùy thuộc cơ địa mỗi người !
Biên tập: BS Mai Trung Dũng | Bác sĩ chuyên khoa cấp II (Đại học y Hà hội - 2015) | Trưởng Khoa Phục hồi chức năng Bệnh viện Quân y 354 | Uỷ viên BCHTW Hội Phục hồi chức năng Việt Nam Có thể bạn quan tâm |