I. Phản ứng một chiều, phản ứng thuận nghịch và cân bằng hóa học
1. Phản ứng một chiều
- Phản ứng chỉ ra theo một chiều từ trái sang phải được gọi là phản ứng một chiều.
- Chất phản ứng biến đổi hoàn toàn thành chất sản phẩm và không xảy ra theo chiều ngược lại.
2. Phản ứng thuận nghịch
- Phản ứng hóa học trong đó chất phản ứng biến đổi thành chất sản phẩm và đông thời chất sản phẩm lại phản ứng với nhau để biến thành chất tham gia phản ứng. Những phản ứng này gọi là phản ứng thuận nghịch.
Ví dụ:
Cl2 + H2O \[\rightleftharpoons\] HCl + HClO
- Chiều mũi tên từ trái sang phải là chiều phản ứng thuận.
- Chiều mũi tên từ phải sang trái là chiều phản ứng nghịch.
3. Cân bằng hóa học
- Là trạng thái của phản ứng thuận nghịch, ở đó trong cùng một đơn vị thời gian có bao nhiêu phân tử chất sản phẩm được hình thành từ những chất ban đầu thì có bấy nhiêu phân tử chất sản phẩm phản ứng với nhau để tạo thành chất ban đầu.
=> Trạng thái này của phản ứng thuận nghịch được gọi là cân bằng hóa học.
- Cân bằng hóa học là trạng thái của phản ứng thuận nghịch khi tốc độ phản ứng thuận bằng tốc độ phản ứng nghịch.
II. HẰNG SỐ CÂN BẰNG HÓA HỌC
1. Cân bằng trong hệ đồng thể
- Hệ đồng thể là hệ mà các tính chất lí học và hóa học đều như nhau ở mọi vị trí trong hệ.
Thí dụ: hệ gồm các chất khí, hệ gồm các chất tan trong dung dịch.
- Giả sử có một phản ứng thuận nghịch sau:
aA + bB \[\rightleftharpoons\] cC + dD
A, B, C, D là những chất khí hoặc những chất tan trong dung dịch phản ứng ở trạng thái cân bằng, ta có:
K = \[\frac{[C]^{c}[D]^{d}}{[A]^{a}[B]^{b}}\]
- Trong đó: [A], [B], [C], [D] là nồng độ mol/l của các chất A, B, C và D; a, b, c, d là hệ số các chất trong phương trình phản ứng.
- Hằng số cân bằng K của phản ứng xác định chỉ phụ thuộc vào nhiệt độ, không phụ thuộc vào nồng độ chất phản ứng.
- Trường hợp cân bằng được thiết lập giữa các chất khí, người ta có thể thay nồng độ các chất trong biểu thức tính K bằng áp suất riêng phần của hỗn hợp.
2. Cân bằng trong hệ dị thể
- Hệ dị thể là hệ mà các tính chất lí học hóa học là không giống nhau ở mọi vị trí trong hệ. Thí dụ: hệ gồm chất rắn và chất khí; hệ gồm chất rắn và chất tan trong nước.
- Xét hệ cân bằng sau:
C[r] + CO2 [k] \[\rightleftharpoons\] 2CO [k]
K = \[\frac{[CO]^{2}}{[CO_{2}]}\] Nồng độ các chất rắn được coi là hằng số.
III. SỰ CHUYỂN DỊCH CÂN BẰNG HÓA HỌC
1. Định nghĩa
Sự chuyển dịch cân bằng hóa học là sự phá vỡ trạng thái cân bằng cũ để chuyển sang một trạng thái cân bằng mới do các yếu tố bên ngoài tác động lên cân bằng.
2. Các yếu tố ảnh hưởng đến cân bằng hóa học
- Các yếu tố nồng độ, áp suất và nhiệt đọ ảnh hưởng đến cân bằng hóa học đã đc nhà hóa học Pháp Le Chatrlier tổng kết thành nguyên kí được gọi là nguyên lí Le Chatrlier như sau:
- Một phản ứng thuận nghịch đang ở trạng thái cân bằng khi chịu một tác động bên ngoài, như biến đổi nồng độ, áp suất, nhiệt độ, sẽ chuyển dịch cân bằng theo chiều làm giảm tác động bên ngoài đó.
Lưu ý: khi phản ứng ở trạng thái cân bằng, nếu số mol khí ở 2 vế của phương trình bằng nhau thì khi tăng áp suất cân bằng sẽ không chuyển địch.
3. Vai trò chất xúc tác
- Chất xúc tác không làm biến đổi nồng độ các chất trong cân bằng và không làm biến đổi hằng số cân bằng nên không làm cân bằng chuyển dịch.
IV. Ý NGHĨA CỦA TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG VÀ CÂN BẰNG HÓA HỌC TRONG SẢN XUẤT HÓA HỌC
- Dựa vào những yếu tố ảnh hưởng đến tốc độ phản ứng hóa học và cân bằng hóa học để chọn lọc nâng cao hiệu suất trong sản xuất hóa học.
Thí dụ: trong sản xuất H2SO4 phải dùng trục tiếp phản ứng:
2SO2 [k] + O2 [k] \[\rightleftharpoons\] 2SO3 ∆H = -198kJ < 0.
- Phản ứng tỏa nhiệt, nên khi tăng nhiệt độ cân bằng chuyển theo chiều nghịch giảm hiệu suất phản ứng. Để cân bằng chuyển dịch theo chiều thuân người ta tăng nồng độ oxi [dùng lượng dư không khí].
Sơ đồ tư duy: Cân bằng hóa học
Loigiaihay.com
Bài viết tóm gọn những lý thuyết quan trọng nhất về cân bằng hóa học giúp bạn đọc hiểu rõ hơn các lý thuyết khô khan trong sách giáo khoa.
CÂN BẰNG HÓA HỌC
I. Cân bằng hóa học:
1. Phản ứng thuận nghịch:
- Phản ứng một chiều [phản ứng hoàn toàn]: là phản ứng hóa học xảy ra cho đến khi có ít nhất một chất tham gia phản ứng hết.
TD: 2KClO3 2KCl + 3O2
- Phản ứng thuận nghịch [phản ứng không hoàn toàn]: là phản ứng có thể xảy ra theo hai chiều ngược nhau trong cùng một điều kiện.
TD: Fe3O4[r] + 4H2[k] ↔3Fe[r] + 4H2O[k]
Phản ứng theo chiều mũi tên từ trái sang phải được gọi là phản ứng thuận. Phản ứng theo chiều ngược lại được gọi là phản ứng nghịch.
*Đặc điểm của phản ứng thuận nghịch là: không có chất ban đầu nào tham gia phản ứng hết, hỗn hợp phản ứng lúc nào cũng có đủ các chất của phương trình phản ứng, hay nói cách khác phản ứng không có thời điểm kết thúc mà chỉ đạt đến trạng thái cân bằng hóa học.
2. Trạng thái cân bằng hóa học
a. Định nghĩa: Cân bằng hóa học là trạng thái của phản ứng thuận nghịch tại đó tốc độ phản ứng của hai chiều là bằng nhau hay nồng độ các chất không thay đổi nữa ứng với điều kiện bên ngoài xác định.
TD: Thí nghiệm 1: H2[k] + I2[k] 2 HI[k]
Trước phản ứng [mol/l]: 1 1 0
Cân bằng [mol/l]: 0,2 0,2 1,6
Đến một lúc nào đó tốc độ phản ứng thuận bằng tốc độ phản ứng nghịch nghĩa là trong một đơn vị thời gian và một đơn vị thể tích có bao nhiêu phân tử HI được tạo thành thì cũng sẽ có bấy nhiêu phân tử HI bị phân hủy, lý luận tương tự cho H2 và I2. Do đó nồng độ tất cả các chất không thay đổi nữa, hay tỉ lệ số mol hoặc nồng độ giữa các chất là hằng số[10% H2, 10%I2, 80% HI]. Hệ đạt đến trạng thái cân bằng. Từ đó dù có để phản ứng diễn ra bao lâu đi nữa tỉ lệ này vẫn không đổi nếu giữ nguyên các điều kiện bên ngoài.
b. Đặc điểm của phản ứng thuận nghịch:
- Trong cùng một điều kiện [nhiệt độ, áp suất, chất xúc tác] phản ứng thuận nghịch có thể xảy ra theo cả chiều thuận lẫn chiều nghịch.
- Trạng thái cân bằng không thay đổi theo thời gian nếu không có điều kiện bên ngoài nào thay đổi.
- Dù xuất phát từ các chất đầu hay từ các sản phẩm cuối, người ta cũng thu được cùng một kết quả như nhau:
Thí nghiệm 2 [ngược TN1] 2HI[k] H2[k] + I2[k]
Trước phản ứng [mol/l] 2 0 0
Cân bằng [mol/l] 1,6 0,2 0,2
80% 10% 10%
- Trạng thái cân bằng hóa học là trạng thái cân bằng động [phản ứng vẫn diễn ra]
- Trạng thái cân bằng ứng với ΔG = 0
II. Hằng số cân bằng
Xét phản ứng đồng thể đơn giản tổng quát: aA + bB ⇄ cC + dD
- Khi hệ đạt trạng thái cân bằng: vt = vn
Với kt, kn là hằng số tốc độ của phản ứng thuận và phản ứng nghịch.
- Vì kt và kn là những hằng số ở nhiệt độ xác định nên Kc cũng là hằng số ở nhiệt độ xác định. Hằng số Kc được gọi là hằng số cân bằng biểu diễn theo nồng độ.
- Trường hợp cân bằng được thiết lập giữa các chất khí, ta có thể thay nồng độ các chất bằng áp suất riêng phần của các chất đó trong biểu thức tính hằng số cân bằng:
=> Kp = Kc [RT]∆n Trong đó: Δn = ∑n khí[sản phẩm] - ∑n khí[chất đầu]
R = 0,082 ℓ.atm/mol0K
=> Khi Δn = 0 [ phản ứng không có chất khí hoặc số mol khí không đổi] thì Kp = Kc
TD: Ở 3750C, phản ứng thuận nghịch dưới đây có hằng số cân bằng:
N2 [k] + 3H2 [k] ⇄ 2NH3 [k] , Kp = 4,3.10-4
Nồng độ ban đầu[M]: 1 3
Xác định nồng độ các chất ở trạng thái cân bằng ?
Giải:
Tính hằng số cân bằng theo nồng độ:
Kc = Kp [RT]-∆n = 4,3.10-4 [0,082.[375+273]]-[2-[1+3]] = 1,214
Thiết lập 3 dòng:
N2 [k] + 3H2 [k] ⇄ 2NH3 [k]
Ban đầu [M]: 1 3 0
Phản ứng: x 3x 2x
Cân bằng: 1-x 3-3x 2x
Tại cân bằng, quan hệ được thiết lập:
[Điều kiện: 0 < x < 1 ]
Nghiệm phù hợp của phương trình trên là x = 0,558.
Vậy nồng độ các chất ở trạng thái cân bằng là:
[N2] = 1 – x = 0,4420 M
[H2] = 3 – 3x = 1,3260 M
[NH3] = 2x = 1,1160 M
II. Các yếu tố ảnh hưởng đến cân bằng hóa học:
1. Sự chuyển dịch cân bằng:
Nếu hệ đang ở trạng thái cân bằng mà ta thay đổi một trong các thông số trạng thái của hệ [p, C, T…] thì nói chung hệ thức trên sẽ thay đổi [] và hệ sẽ trở nên không cân bằng, tức là vt vn. Phản ứng xảy ra [theo chiều thuận hoặc chiều nghịch] cho đến khi hệ đạt trạng thái cân bằng mới, tương ứng với các điều kiện mới.
Sự chuyển từ trạng thái cân bằng này sang trạng thái cân bằng khác dưới ảnh hưởng của tác động bên ngoài lên hệ được gọi là sự chuyển dịch cân bằng.
2. Nguyên lý chuyển dịch cân bằng Le Châtelier [1850 – 1936]
Một hệ đang ở trạng thái cân bằng nếu ta thay đổi một trong các thông số trạng thái của hệ [nồng độ, nhiệt độ, áp suất] thì cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều nào có tác dụng chống lạisự thay đổi trên.
a. Ảnh hưởng của nồng độ tới sự chuyển dịch cân bằng
Xét phản ứng: Fe3+ + 3SCN- ⇄ Fe[SCN]3
Đỏ
Khi hệ đạt trạng thái cân bằng: vt = vn
Nếu tăng nồng độ Fe3+ lên 2 lần:
Khi tăng nồng độ Fe3+, vt tăng lên làm tăng nồng độ của Fe[SCN]3 [màu đỏ của dung dịch đậm hơn] → cân bằng đã chuyển dịch theo chiều thuận → nồng độ Fe3+ ↓.
Như vậy:
Một hệ đang ở trạng thái cân bằng, nếu ta làm tăng nồng độ của chất nào lên thì cân bằng sẽ dịch chuyển theo chiều làm giảm nồng độ của chất đó xuống và ngược lại.
b. Ảnh hưởng của nhiệt độ tới sự chuyển dịch cân bằng
Dựa vào hệ thức:
Ta thấy rằng biến đổi của hằng số cân bằng theo nhiệt độ được quyết định bởi dấu của DH0.
ü Nếu DH0 > 0 [phản ứng thu nhiệt], khi T ↑ → → Khi T ↑: kt tăng mạnh hơn kn, nghĩa là vt > vn và cân bằng chuyển dịch theo chiều thuận [chiều của phản ứng thu nhiệt]. Ngược lại, khi giảm nhiệt độ, K giảm, nghĩa là cân bằng dịch chuyển theo chiều nghịch [chiều của phản ứng tỏa nhiệt].
Nếu DH0 < 0 [phản ứng tỏa nhiệt], khi T ↑ → → Khi T ↑: kn tăng mạnh hơn kt, nghĩa là vn > vt và cân bằng chuyển dịch theo chiều nghịch [chiều của phản ứng thu nhiệt]. Ngược lại, khi giảm nhiệt độ, K tăng, nghĩa là cân bằng dịch chuyển theo chiều thuận [chiều của phản ứng tỏa nhiệt].
→ Một hệ đang ở trạng thái cân bằng, nếu tăng nhiệt độ của hệ, cân bằng sẽ dịch chuyển theo chiều phản ứng thu nhiệt và ngược lại.
TD: Xét cân bằng : 2NO2[k] ⇄ N2O4[k] ,DH0 = -58,04kJ
Màu nâu không màu
Ở 2980K ta có Kp = 8,9, nghĩa là
Khi làm lạnh hỗn hợp cân bằng đó bằng cách nhúng bình đựng hỗn hợp vào nước đá, màu nâu nhạt đi vì cân bằng đã dịch chuyển về phía tạo thành phân tử N2O4 không mà
Như vậy ở 00C, tỷ lệ N2O4 trong hỗn hợp tăng lên so với khi ở 250C.
=> Như vậy đối với 2 yếu tố nồng độ và nhiệt độ ta có thể tóm tắt theo sơ đồ sau:
Q + A + B ⇄ C + D + Q
c. Ảnh hưởng của áp suất tới sự chuyển dịch cân bằng
Giả sử có một hệ phản ứng gồm các chất khí ở trạng thái cân bằng:
Ví dụ: 2NO[k]+ O2[k]⇄ 2NO2[k]
Lúc cân bằng có: vt = vn
Khi tăng áp suất chung của hệ lên 2 lần bằng cách giảm thể tích xuống một nửa, nồng độ các chất đều tăng gấp đôi. Lúc này
→ Khi tăng áp suất chung của hệ lên 2 lần, , cân bằng chuyển dịch về bên phải → tạo thêm NO2 → tổng số phân tử trong hỗn hợp ↓ → áp suất chung của hệ ↓.
Ngược lại, khi giảm áp suất chung của hệ xuống 2 lần bằng cách tăng thể tích lên gấp đôi. Lập luận tương tự ta thấy cân bằng dịch chuyển về phía phân hủy NO2 thành NO và O2, phía làm tăng áp suất của hệ.
Như vậy:
- Một hệ phản ứng của các chất khí đang ở trạng thái cân bằng, nếu tăng áp suất chung của hệ, cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều nào có tác dụng làm giảm số mol khí của hệ và ngược lại.
- Đối với các phản ứng không có chất khí [ở trạng thái dung dịch hoặc rắn] hoặc có chất khí nhưng số mol khí không đổi thì sự thay đổi áp suất [ hoặc thể tích] không làm ảnh hưởng đến trạng thái cân bằng.
Tất cả nội dung bài viết. Các em hãy xem thêm và tải file chi tiết dưới đây:
Luyện Bài tập trắc nghiệm môn Hóa lớp 10 - Xem ngay
>> Học trực tuyến Lớp 10 tại Tuyensinh247.com, Cam kết giúp học sinh học tốt, hoàn trả học phí nếu học không hiệu quả.